جزیه در معارف و سیره علوی

مقدمه

یکی از اقسام خراج، مالیاتی است که بر زمین‌های غیرمسلمانان بسته شده است، و با پذیرش اسلام، این خراج از صاحبان زمین برداشته می‌شد. شکل دیگر همین مالیات که به علت عدم پذیرش اسلام از سوی مؤدیان و بهره‌مندی از مزایای ذمه، مانند امنیت حکومت اسلامی، بر رئوس کافران وضع می‌شد، جزیه نام می‌گرفت.

چنان که از روایات به دست می‌آید، به هر دو قسم این مالیات، هم جزیه و هم خراج اطلاق شده است؛ اما با این حال، مقصود از خراج، بیش‌تر مالیات بر زمین و منظور از جزیه، مالیات بر رئوس است و ما نیز در این بحث، همین معنا را اراده کرده‌ایم.

قانون جزیه در سال هشتم هجری در حالی که پیامبر آماده حرکت برای جنگ با رومیان (غزوه تبوک) بود، با نزول این آیه ابلاغ شد^[۱]: ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾^[۲]

پیامبر حکم جزیه را برای غیر اهل کتاب از مشرکان عجم نیز جاری ساخت. جزیه دهندگان با ادای جزیه، از پرداخت مالیاتی که مسلمانان به ادای آن موظف بودند، معاف می‌شدند و در عین حال که از امنیت حکومت اسلامی بهره می‌بردند، به شرکت در جنگ‌ها نیز موظف نبودند.

رأفت و مدارای اسلامی که در برخورد با اهل جزیه در زمان پیامبر و خلفا همواره اعمال می‌شد، از سوی امام علی (ع) دوباره تأکید شد. حضرت در عهدنامه خود به مالک اشتر، وی را به بذل محبت به عموم مردم از جمله اهل جزیه سفارش فرموده است: قلب خویش را برای ملت خود، از رحمت و محبت و لطف پر کن و با آنان همچون حیوان درنده‌ای مباش که خوردن آنان را غنیمت بشماری؛ زیرا آنان دو گروه بیش نیستند: یا برادران دینی تواند یا انسان‌هایی همچون تو^[۳].

حضرت به منظور تسهیل و مدارا با اهل ذمه، جزیه آنان را به صورت جنسی نیز می‌پذیرفت و از دارنده آلات تیزکننده، وسایل تیزکننده، از دارنده سوزن، سوزن، و از دارنده طناب، طناب می‌گرفت^[۴].

مقدار جزیه در صدر اسلام حد معینی نداشت و به شرایط معاهده‌ای بستگی داشت که بین امام مسلمانان و اهل ذمه منعقد می‌شد؛ چنان‌که، پیامبر در یک نمونه برای هر یهودی یا نصرانی، یک دینار جزیه تعیین کرد^[۵]. عمر بن خطاب، بر ثروتمندان اهل ذمه، ۴۸ درهم، و بر متوسطان ۲۴ درهم، و بر کم‌درآمدها ۱۲ درهم جزیه قرار داد^[۶]، و همین مقدار در زمان امام علی (ع) نیز حفظ شد^[۷].^[۸]

منابع

حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی ج۷

پانویس

↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۳۴.
↑ «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.
↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳.
↑ ابوعبید، الاموال، ص۶۲.
↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۹، ص۳۲۷، ح۱۸۶۷۶؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۴، ص۵۰۲، ح۱۱۴۹۲.
↑ ابویوسف، کتاب الخراج، ص۳۶.
↑ زید بن علی، مسند الامام زید، ص۱۹۷؛ شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸، ح۱۶۶۷؛ شیخ طوسی، تذیب الاحکام، ج۴، ص۱۱۹ و ۱۲۰، ح۳۴۳.
↑ حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۴۱۱.

[1] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۳۴.

[2] «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.

[3] نهج البلاغه، نامه ۵۳.

[4] ابوعبید، الاموال، ص۶۲.

[5] بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۹، ص۳۲۷، ح۱۸۶۷۶؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۴، ص۵۰۲، ح۱۱۴۹۲.

[6] ابویوسف، کتاب الخراج، ص۳۶.

[7] زید بن علی، مسند الامام زید، ص۱۹۷؛ شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸، ح۱۶۶۷؛ شیخ طوسی، تذیب الاحکام، ج۴، ص۱۱۹ و ۱۲۰، ح۳۴۳.

[8] حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۴۱۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]