تجربه دینی در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث وحی است. "تجربه دینی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تجربه دینی در قرآن | تجربه دینی در حدیث | تجربه دینی در نهج البلاغه | تجربه دینی در کلام اسلامی | تجربه دینی در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل تجربه دینی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• واژه "تجربه" به معنای آزمایش است.
• این واژه در قرون اخیر و در مباحث کلامی و فلسفه دین مبدل به اصطلاحی شده است به معنای مطلق احساس، که حالتی است انفعالی. مراد از دینی بودن تجربه آن است که در عرصه مسائل دینی پدید می‌آید و برای وصف آن، از مفاهیم دینی سود می‌برند.

ماهیت تجربه دینی

• برخی متفکران غربی، تجربه دینی را نوعی احساس می‌دانند و برخی دیگر، آن را از قبیل ادراکات حسی به شمار می‌آورند و گروهی دیگر آن را گونه‌ای تبیین فوق طبیعی محسوب می‌کنند.

علل پیدایی تجربه‌گرایی دینی در غرب

• عواملی که تجربه‌گرایی را در غرب پدید آوردند و به آن دامن زدند، عبارت‌اند از: مخالفت با الهیات طبیعی و اثبات حقایق دینی از طریق عقل، رواج فلسفه نقادی کانت و برگرداندن دین به قلمرو اخلاق، تعارض علم جدید با کلام مبتنی بر طبیعیات قدیم، نقد کتاب مقدس‌، پیدایی مکتب رمانتیک و توجه به احساسات و عواطف و امور ذوقی به جای عقل.

گونه‌های تجارب دینی

• مهم‌ترین گونه تجربه دینی، تجربه عرفانی است.
• طراحان نظریه تجربه دینی، بیشتر بدین تجربه نظر داشته‌اند؛ اما امروزه تجربه دینی، معنای گسترده‌ای یافته است و تجارب تفسیری، شبه حسی، وحیانی، احیاگر و مینوی را نیز در برمی‌گیرد. بنیاد تجربه دینی بر آن است که گوهر دین، نوعی تجربه دینی است و اعتقادات و اعمال دینی و اخلاق، در حقیقت، تفسیرهای این تجربه‌اند. بدین‌ سان، گوهر دین از تعارضاتی که متوجه عقل و اعتقادات می‌شوند، در امان می‌ماند. از مسائل مهم درباره تجربه دینی، این است که آیا می‌تواند اعتقادات دینی را توجیه کند، آیا تجربیات مختلف دینی، هسته مشترکی دارند، اعتقادات تجربه‌گر تا چه پایه و مایه‌ای در تجربیات دینی مؤثرند و سرانجام آنکه عناصر مشترک تجربیات دینی کدامند؟.
• خاستگاه تجربه دینی، شرایط و ویژگی‌های غرب بوده است و از این رو در تفکر اسلامی و شیعی جایی ندارد. دین، مجموعه‌ای است از اعتقادات بنیادی و احکام و اخلاق که ریشه در فطرت آدمی دارد. همه انسان‌ها می‌توانند آن را تجربه کنند. اعتقادات، بنیان دین‌اند و اخلاق و احکام، فروع آن. تقلید در اعتقادات جایز نیست و باید بر اساس دلیل به آنها راه یافت.
• قرآن برای اثبات حقایق دینی، به برهان روی می‌آورد و مردم را به تفکر و تأمل فرامی‌خواند.
• طرح مباحث ژرف الهی به دست مبارک امامان معصوم (ع) و به ویژه امام علی (ع) موجب شده است که عقل شیعه از همان آغاز، جامه فلسفی در برکند و به عرصه استدلال درآید. تنها راه برای حل مسائل بنیادی اعتقادی، راه عقل و روش تعقل است. پس از دست یافتن به اعتقادات استوار و درست، می‌توان از گذر سیر و سلوک و باز نمودن باب مکاشفه آنچه را با استدلال عقلی ثابت شده است، بی‌وساطت مفاهیم ذهنی، بازیافت. عقل و قلب، راه‌های مختلف شناخت واقعیات و مکمل یکدیگرند. بنابر این، انحصار دین به تجربیات و احساسات شخصی درست نیست و با اصول و مبانی ادیان به خصوص اسلام سازگار نیست.

تجربه دینی در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

• "تجربه دینی"، از جمله رویکردهایی است که به ویژه در دو قرن اخیر در غرب در فرهنگ مفاهیم دینی، عرصه بحث و تضارب آرای فراوانی گردیده است.

مفهوم تجربه دینی

• تجربه دینی در گستره عام و فراگیر، هرگونه توجه خاص به عالم بالا و معنویت، مشاهده و ارتباط با عالم غیب و ماورا و احساس حضور قلب و بریدن از دنیای مادی را برای انسان‌ها شامل می‌‌شود.
• به سخن دیگر، تجربه دینی، درک حقایق فراتر از جهان مادی و رسیدن به شهود حقایق عالم با چشم باطنی است. نکته مهم آنکه در تجربه دینی، پیامی از طرف خدا به پیامبر القا نشده؛ بلکه بر مواجهه پیامبر با خدا تأکید می‌‌شود. پیامبر از این مواجهه، تفسیری دارد که آن را عرضه می‌‌کند و آنچه ما، به عنوان پیام وحی می‌شناسیم، در واقع تفسیر پیامبر(ص) و ترجمان او از تجربه‌اش می‌باشد. همچنین تجربه فارغ از زبان است، و میان خدا و پیامبر سخنی رد و بدل نشده، زبان صورتی است که پیامبر در قالب آن، تفسیر خود را به دیگران انتقال می‌‌دهد.
• تجربه دینی، در معنایی عام و فروتر از القای وحی از خدا به پیامبر، می‌‌تواند دیدگاهی قابل پذیرش باشد؛ به‌ویژه در معانی از قبیل الهام، کشف و شهود عرفانی، خداشناسی فطری، مشاهده دست قدرت و عنایت الهی، مانند شفای بیماران، استجابت دعا، حاضر و ناظر دیدن خدا در زندگی روزمره که در فرهنگ اسلامی ما نیز مصادیقی پذیرفته شده به حساب می‌‌آیند؛ به خصوص اگر این اصل را بپذیریم که تجربه دینی با امور فراطبیعی پیوندی تنگاتنگ دارد. به تعبیر کتاب عقل و اعتقاد دینی: "تجربه دینی به معنای احساس وابستگی انسان‌ها به موجودی متعالی و فرا بشری است".

پیدایش

• اول‌بار در قرن نوزدهم، شلایر ماخر، متکلم و فیلسوف آلمانی، این واژه را مطرح کرد و اظهار داشت که مبنای دیانت، نه تعالیم وحیانی است و نه عقل فطرت‌آموز؛ بلکه "تجربه دینی" است. این داستان از آنجا رخ می‌‌دهد که وقتی رویکردهایی مانند عقل‌گرایی در غرب، از اثبات حقایق دینی ناتوان است و یا لااقل نسبت به رفع تناقض‌های موجود در کتاب مقدس، به خصوص در هماوردی با علوم طبیعی توانا نیست، رویکردهای معنویت‌گرا و ارتباط با عالم غیب در قالب تجربه دینی با حال معنوی خود را نشان داد.
• ازاین‌رو گفته می‌‌شود، انگیزه شلایر ماخر دو چیز بود: یکی اینکه می‌خواست گروهی روشنفکران را که به هنر و نقاشی و مسائل ذوقی اهتمام داشتند، ولی از دین اظهار تنفر می‌‌کردند، به دیانت دعوت کند (با این توجیه که حقیقت دین از مقوله احساس و ذوق می‌‌باشد)؛ دیگر اینکه اشکالاتی که به نام علم و عقل به دین وارد شده است، بر حقیقت دین که از مقوله احساس روحی و روانی است، وارد نیست؛ بلکه بر جنبه‌های بیرونی دین وارد است که حقیقت دین به آن بازنمی گردد. ازاین‌رو، از جمله برهان‌های خداشناسی، برهان تجربه دینی است که برهان دریافت‌ها و شهودهای غیر عقلی است.

انواع تجربه‌های دینی

• انواع تجربه‌های دینی، به لحاظ نیاز به واسطه‌های حسی یا بی‌نیازی از آنها و یا همگانی یا شخصی بودن پدیده تجربه شده از نگاه سوئین‌برن بر پنج قسم است:

1. با واسطه امر حسی و متعارف؛ مانند نگاه به طبیعت و به یاد خدا افتادن.
2. با واسطه امر حسی و نامتعارف؛ مانند شنیدن صدا از پشت درخت برای موسی.
3. با واسطه امر حسی ولی شخصی و قابل بیان؛ مانند رؤیای صادقه.
4. با واسطه امری حسی و شخصی، ولی غیر قابل بیان؛ مانند تجربه عارفان.
5. بدون وساطت امر حسی و قابل درک بودن آن حقیقت نادیدنی با چشم دل؛ مانند برخی از مکاشفات اولیای الهی (دیدن خدا در لحظات شخصی) .

• در یک تقسیم‌بندی جامع‌تر، گفته می‌شود، انواع تجربه‌های دینی عبارتند از:

1. تجارب تفسیری؛ یعنی تفسیر تجربه بر اثر باورهای پیشین دینی؛ مانند تحمل مصیبت‌ها و سختی‌ها با توجه به فلسفه‌هایی که دین ارائه داده است.
2. تجارب شبه حسی؛ آن دسته تجاربی که به نحوی حواس انسان در آنها نقش دارد؛ مانند: موارد پیش گفته که از نگاه سوئین‌برن مطرح شد.
3. تجارب وحیانی؛ این‌گونه تجارب، شامل وحی و الهام که به طور ناگهانی و بدون انتظار قبلی به تجربه‌کننده خطور می‌کند؛ و دینی بودن آنها به لحاظ محتوایشان است.
4. تجارب احیاگر؛ تجربه‌هایی که بر اثر آنها، ایمان شخص شکوفاتر و محکم‌تر می‌شود.
5. تجارب مینوی؛ تجاربی معنوی و غیر قابل وصف هستند که شخص در مواجهه با حقیقت متعالی و امر قدسی به دست می‌آورد.
6. تجارب عرفانی؛ از مهم‌ترین تجارب هستند و رخداد آنها زمانی است که عارف از جمع، کناره‌گیری کرده و در ژرفای وجودی خود غرق می‌شود و می‌کوشد قدرت قدسی را که در نهایی‌ترین نقطه روح او هست، دریابد.

تجربه دینی و مسئله وحی

• "تجربه دینی" با ویژگی‌های پیش گفته و مصادیق ذکر شده، دیدگاهیی است که در ادبیات دینی و به خصوص عرفانی، می‌تواند مقبول و مورد توجه باشد؛ اما فراتر از این، یعنی همسان دیدن وحی با تجربه دینی، به علل متعدد، امری غیر قابل قبول است؛ زیرا همان‌گونه که پیش از این آمد، خاستگاه و زمینه‌های پیدایش تجربه دینی به کتاب مقدس و شرایط ناهمخوانی آن با خردگرایی و مدرنیته مربوط بود، و این، غیر از وحی قرآنی است که علاوه بر عدم مشکلات پیش گفته، در مراحل مختلف آن، مانند ارسال، دریافت و تبلیغ از سهو و نسیان و خطا مبراست و ضمانت این سلامت، به تعبیر علامه طباطبایی، سه نوع عصمت است: عصمت در تلقی وحی، عصمت در تبلیغ و عصمت از معصیت.
• به سخن دیگر، اصل تجربه دینی برای همه پیامبران، با ویژگی‌های شخصیتی آنها و در امور مختلف زندگیشان، امری مستند و پذیرفته است؛ همان‌گونه که در روایات آمده است، خواب مرحله‌ای از پیامبری است؛ اما قرار دادن قرآن در سلک تجربه دینی، با ویژگی‌های خاص، به این معنا که شخص و شخصیت فاعل تجربه، در دریافت وحی مؤثر اصلی باشد؛ امری است که پیامدهای منفی متعددی را در بر خواهد داشت و راه را برای هر نوع تفسیر به رأی و نگاه غیرضابطه‌مند به مهم‌ترین مصدر و منبع دینی و الهی فراهم می‌‌کند.

منابع

• فرهنگ شیعه
• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: