شمعون بن یعقوب

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شمعون بن یعقوب در قرآن | شمعون بن یعقوب در تاریخ اسلامی

مقدمه

شَمْعون یا شِمعون از واژگان عبری به معنای "شنید" یا "شنونده" و نام دومین یا سومین پسر حضرت یعقوب(ع) از همسرش لِیَه است. براساس گزارش کتاب مقدس، شمعون نیای نخست سبط (قبیله) شمعون، از سران بنی‌اسرائیل و از شخصیت‌های کتاب مقدس است. چون خداوند دعای لیه را شنید و شمعون را به او عطا کرد، این نام را بر وی نهادند. کتاب مقدس، شمعون را مردی نترس و پرخاشگر معرفی می‌کند. او در پی کشتار وسیعی که با برادرش لاوی در منطقه شکیم به راه انداخت محبوبیتش را نزد پدر از دست داد. بر اساس روایت‌های یهودی (هاگادا) شمعون نیز مانند برادران دیگر نسبت به یوسف(ع) حسادت می‌کرد. آنان تصمیم گرفتند یوسف(ع)را بکشند و سرانجام با پیشنهاد یهودا وی را به اسماعیلیان فروختند. در سفر نخست پسران یعقوب(ع) به مصر، یوسف(ع) شمعون را گروگان گرفت تا مطمئن شود که برادرانش برگشته و بنیامین را همراه خود خواهند آورد.

قرآن کریم به صراحت از شمعون یاد نکرده است؛ اما مفسران در تفسیر آیات﴿لَّقَدْ كَانَ فِي يُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آيَاتٌ لِّلسَّائِلِينَ إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ اقْتُلُواْ يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ لاَ تَقْتُلُواْ يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِن كُنتُمْ فَاعِلِينَ قَالُواْ يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ قَالَ إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَن تَذْهَبُواْ بِهِ وَأَخَافُ أَن يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ قَالُواْ لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَّخَاسِرُونَ فَلَمَّا ذَهَبُواْ بِهِ وَأَجْمَعُواْ أَن يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ وَجَاؤُواْ أَبَاهُمْ عِشَاء يَبْكُونَ قَالُواْ يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِندَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنتَ بِمُؤْمِنٍ لَّنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ وَجَاؤُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ﴾، ﴿وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ﴾ به ویژه به عنوان مصداق ﴿قَائِلٌ مِّنْهُمْ﴾ و ﴿كَبِيرُهُمْ﴾ از وی سخن گفته‌اند؛ همچنین در تفسیر آیات ﴿قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾، ﴿قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾، ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾ و در ارتباط با ﴿الْأَسْبَاطِ﴾ از شمعون به عنوان جد یکی از اسباط (قبایل) دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل یاد شده است.

نقش شمعون در قصه یوسف(ع)

از آنجا که قرآن کریم درباره شخصیت و نقش شمعون در ماجرای حضرت یوسف(ع) به صراحت سخنی نگفته است، مفسران در این باره دیدگاه‌های متفاوتی به دست داده‌اند:

پیشنهاد قتل یوسف(ع)

برخی با توجه به آیه ﴿اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ﴾ ضمن سخن گفتن از حسادت و دشمنی سرسختانه شمعون با حضرت یوسف(ع)، او را نخستین کسی دانسته‌اند که پیشنهاد داد تا آن حضرت را به یکی از دو شیوه قتل یا تبعید به سرزمینی دوردست از میان بردارند. بر خلاف دیدگاه یاد شده، کتاب مقدس و قرآن کریم درباره هویت کسی که نخستین بار پیشنهاد کشتن یا تبعید یوسف(ع)را داد سخنی نگفته و آن را به همه آنان نسبت داده‌اند. مفسران در تفسیر این آیه از نیرومندی و سنگدلی شمعون نیز یاد کرده‌اند. بر اساس برخی گزارش‌ها، وقتی حضرت یعقوب(ع) با اشاره به خطر گرگ از همراه ساختن یوسف(ع) با برادران وی امتناع کرد ﴿قَالَ إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ﴾، آنان برای متقاعد کردن پدر، از توانمندی شمعونسخن گفته و دریده شدن یوسف(ع)به وسیله گرگ با وجود او را ناممکن دانستند. برخی در بیان سنگدلی شمعون گفته‌اند: هنگامی که حضرت یوسف(ع)در راه صحرا تشنگی خود را اظهار کرد، شمعون کوزه‌ای را که در آن آمیخته‌ای از شیر و آب بود، بر زمین زد و شکست. وی آن کوزه را به درخواست حضرت یعقوب(ع)و برای رفع تشنگی یوسف(ع)همراه آورده بود؛ همچنین برخی گفته‌اند: هنگامی که برادران خواستند یوسف(ع) را با ریسمانی به آرامی درون چاه نهند، شمعون ریسمان را برید تا یوسف(ع) بیفتد و آسیب ببیند؛ نیز هنگامی که یوسف(ع)را به فردی به نام مالک فروختند ﴿وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ﴾ شمعون از وی تعهد گرفت تا پیش از رسیدن به مصر، از دست و پای یوسف بند نگشاید. گزارش‌های بیانگر سنگدلی شمعون در رفتار با یوسف(ع) در کتاب مقدس به چشم نمی‌خورند.

پیشنهاد به چاه افکندن یوسف(ع)

براساس گزارش قرآن کریم، هنگام دسیسه برادران برای کشتن یا تبعید یوسف(ع) یکی از برادران با نهی از کشتن یوسف(ع) پیشنهاد داد که وی را درون چاه افکنند تا کاروانی رهگذر او را از چاه در آورد و همراه خود ببرد: ﴿قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾ برخی مفسران در دیدگاهی متفاوت، شمعون را فرزند ارشد و خردمند یعقوب(ع) و دارای سمت ریاست و برتری نسبت به دیگر برادران معرفی کرده‌اند، از این رو مراد از ﴿قَائِلٌ﴾ در آیه را شمعون، او را نسبت به یوسف(ع)مهربان‌تر و نظر او را درباره وی نیکوتر دانسته‌اند. به گفته برخی مفسران، شمعون کشتن یوسف(ع) را گناه دانست. پیشنهاد افکندن در چاه را برادران پذیرفتند و به نجات جان حضرت یوسف(ع) انجامید. ﴿فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَتِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾، ﴿وَجَاءَتْ سَيَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ يَا بُشْرَى هَذَا غُلَامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَعْمَلُونَ﴾ برخی با توجه به جمله ﴿إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾ گفته‌اند که شمعون از به چاه افکندن یوسف(ع) نیز ناخشنود بود؛ اما برای نجات جان وی آن را پیشنهاد کرد. البته براساس گزارش کتاب مقدس، پیشنهاد به چاه افکندن یوسف(ع) از یکی از برادران به نام رَؤبین بود. وی می‌خواست با این کار یوسف را از کشته شدن نجات دهد و در فرصتی مناسب وی را به پدرش برساند.

به گروگان گرفته شدن

هنگامی که حضرت یوسف(ع) در نخستین سفر برادران به مصر، آذوقه مورد نیاز آنان را داد، از آنها خواست در سفر بعدی، بنیامین را همراه خود بیاورند وگرنه آذوقه‌ای به آنان نخواهد داد: ﴿وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ أَلَا تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَأَنَا خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾، ﴿فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِي بِهِ فَلَا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَلَا تَقْرَبُونِ﴾ براساس برخی گزارش‌های تاریخی و تفسیری، حضرت یوسف(ع)برای اطمینان از آوردن بنیامین، شمعون را گروگان نزد خود نگاه داشت و با مهربانی با او رفتار کرد و برادران یوسف(ع) در بازگشت به نزد پدر و در پاسخ پرسش وی، از گروگان شدن شمعون خبر دادند. برخی گفته‌اند: گروگان شدن شمعون به قید قرعه بود؛ اما بنا به برخی گفته‌های دیگر، وی را به زور گروگان گرفتند و در جریان آن شمعون با نعره خود همگان را به رعب و وحشت انداخت تا اینکه فرزند یوسف با راهنمایی پدر با لمس بدن وی او را آرام کرد و در مرحله‌ای دیگر با ضربه‌ای که یوسف(ع)به پای او زد، بر زمین افتاد. برخی متأثر از منابع یهودی، در توانمندی شمعون اغراق‌گویی کرده و او را دارای چنان هیبتی دانسته‌اند که اگر صیحه می‌زد هر صاحب حملی جنین خود را سقط می‌کرد. قرآن کریم درباره گروگان گرفته شدن شمعون سخنی نگفته است. ﴿وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ أَلَا تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَأَنَا خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ﴾، ﴿فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِي بِهِ فَلَا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَلَا تَقْرَبُونِ﴾، ﴿فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَى أَبِيهِمْ قَالُوا يَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَكْتَلْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ این موضوع برگرفته از تورات است. تورات در گزارش مربوط به سفر اول برادران یوسف(ع)به مصر از شناسایی آنان از سوی یوسف(ع)، اتهام صوری جاسوسی وی به برادرانش، زندانی کردن آنان به مدت سه روز و در نهایت آزاد کردن آنها و به گروگان گرفتن شمعونسخن گفته است. براساس این گزارش، گروگان گرفتن شمعون در ظاهر برای این بود که برادران یوسف دوباره همراه بنیامین بازگشته و بی‌گناهی خود را در ارتباط با اتهام جاسوسیثابت کنند. تورات درباره درگیری شمعون با مصریان و در نهایت دستگیری وی به وسیله فرزند حضرت یوسف سخنی نگفته است.

ماندن در مصر

در سفر دومِ برادران یوسف به مصر، بنیامین با نقشه قبلی و آگاهی خود او به دزدی متهم شد و وی براساس قانون خود بنی‌اسرائیل نزد یوسف(ع) ماند. ﴿ فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ قَالُواْ وَأَقْبَلُواْ عَلَيْهِم مَّاذَا تَفْقِدُونَ قَالُواْ نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَن جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ وَأَنَاْ بِهِ زَعِيمٌ قَالُواْ تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُم مَّا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الأَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ قَالُواْ فَمَا جَزَاؤُهُ إِن كُنتُمْ كَاذِبِينَ قَالُواْ جَزَاؤُهُ مَن وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاء أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مِّن نَّشَاء وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ ﴾ هنگامی که کوشش برادران برای رهایی بنیامین حتی با جایگزینی یکی از آنان نافرجام ماند ﴿ قَالُواْ يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَيْخًا كَبِيرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَن نَّأْخُذَ إِلاَّ مَن وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِندَهُ إِنَّا إِذًا لَّظَالِمُونَ فَلَمَّا اسْتَيْأَسُواْ مِنْهُ خَلَصُواْ نَجِيًّا قَالَ كَبِيرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُواْ أَنَّ أَبَاكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُم مَّوْثِقًا مِّنَ اللَّهِ وَمِن قَبْلُ مَا فَرَّطتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الأَرْضَ حَتَّىَ يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ ﴾، برادر بزرگ با اشاره به تعهدی (سالم بازگرداندن بنیامین) که به پدر داده بودند، بازگشت به کنعان را به اجازه پدر یا داوری خداوند مشروط کرد:. برخی مفسران، مراد از برادر بزرگ را شمعون و عدم بازگشت وی به کنعان را مربوط به این سفر دانسته‌اند. برخی دیگر شمعون را از نظر سنّ دومین فرزند یعقوب، ﴿كَبِيرُهُمْ﴾ را اشاره به وی و ناظر به برتری عقلی او نسبت به همه فرزندان یعقوب و سخنان گزارش شده را مؤید آن دانسته‌اند. اگر تعبیر ﴿كَبِيرُهُمْ﴾ به شمعون اشاره داشته باشد، داستان به گروگان گرفته شدن وی در سفر نخست نمی‌تواند درست باشد، زیرا وی بازگشت خود به کنعان را به اذن پدر مشروط می‌کند و این نشان می‌دهد که خود او نیز به احتمال زیاد در تعهد دادن به پدر مبنی بر بازگرداندن بنیامین مشارکت داشته است و این نشان می‌دهد که وی از سفر اول بازگشته بود.

منابع

• یوسف‌زاده، حسین علی، مقاله «شمعون بن یعقوب»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶

جستارهای وابسته

پانویس