آسمان در معارف و سیره رضوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آسمان است. "آسمان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آسمان در قرآن - آسمان در حدیث - آسمان در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آسمان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

فضایی ناپیداکرانه که مردم در هر جای کره خاکی مانند گنبد نیلگونی بالای سر خود مشاهده می‌کنند. در سخنان منسوب به امام رضا(ع) چند روایت درباره آسمان نقل شده است. معادل این واژه در زبان عربی “سماء” است. “سماء” به هر آنچه در سمت بالا قرار دارد گفته می‌شود و آسمان هر چیزی، همانی است که در سمت بالای آن واقع شده است. هر کاربردی که در قرآن، حدیث و ادبیات عرب برای واژه “سماء” وجود دارد بر همین پایه است. در قرآن و حدیث با تعابیر مختلف از آسمان نام برده شده است، اما پرکاربردترین واژه‌ها “سماء” است. این واژه در قرآن با شکل‌های مختلف بیش از ۳۱۰ بار به کار رفته است؛ صد بار به تنهایی و ۱۷۳ بار پیش از واژه “أرض” و هفت بار بعد از آن قرار گرفته است. سماء در قرآن به معانی مختلفی آمده است که وجه مشترک همه این معانی بالایی و علو است. کاربردهای سماء در قرآن به شرح زیر است: جای اجرام فوقانی؛ جو پیرامون زمین؛ آسمان و یا همان گنبد کبود بالا، عالم ملکوت؛ سقف خانه؛ ابر؛ باران.

تعبیر آسمان یا آسمان‌ها در سخنان منسوب به امام رضا(ع) در دو معنای طبیعی و معنوی بسیار آمده است. در روایتی امام رضا(ع) از قول امام زین‌العابدین(ع) در تفسیر ﴿وَالسَّمَاءَ بِنَاءً﴾ آن را به عنوان سقفی بر بالای سر انسان‌ها تفسیر کرده است که خورشید و ماه و ستاره‌ها در درون آن می‌چرخند تا به انسان‌ها سود برسانند. در روایتی دیگر امام رضا(ع) از قول اجدادش از علی بن ابی طالب(ع) درباره تفسیر آیه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ فرموده: مقصود از ﴿اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ﴾، آغاز آفرینش و اتقان آسمان است. از تفسیر امام رضا(ع) به خوبی می‌توان فهمید “استواء” به معنای استقرار که پیروان مکاتب تجسم معنا می‌کنند از نظر اهل بیت(ع) نادرست است. با توجه به موضوع تاریخی گرایش تجسم در مقوله توحید که یکی از دلایل بنیادی آنان همین تعبیر استواء در این آیه است، می‌توان در سخن امام اشاره‌ای به نفی ادعای مزبور دید.

در قرآن در جاهای مختلف از آفرینش آسمان سخن به میان آمده است و مفسران در ذیل آیات مربوط، از چگونگی آفرینش آسمان بحث کرده‌اند. بر بحث‌های شماری از مفسران در مباحث مربوط به طبیعت به طور کلی و درباره آسمان به طور خاص، نظام فکری بطلمیوسی سایه افکنده است. مفسران جدید و نیز پاره‌ای از مفسران پیشین تلاش کرده‌اند این مباحث را به دور از نظام فکری بطلمیوسی بررسی کنند. قرآن درباره آفرینش آسمان از چهار مرحله سخن گفته است:

1. مرحله‌ای که هنوز چیزی جز مایعی آفریده نشده بود. قرآن از این مایع با عنوان “ماء” یاد می‌کند و عرش خدا را بر آن مستقر می‌داند. به احتمال بسیار، آب در این آیه غیر از آب معمول یعنی ترکیب “H۲O” است، بلکه احتمالاً مایع مذابی مراد است که از تراکم و فشردگی گازها به وجود آمده است. بعضی از مفسران این مرحله را قبل از آفرینش آسمان و زمین می‌دانند. در روایتی از امام رضا(ع) به قبل بودن این مرحله تصریح شده است.
2. مرحله دخانی: قرآن مرحله دیگر در آفرینش آسمان را مرحله دخانی معرفی می‌کند. درباره اینکه معنای دخان چیست، مفسران و واژه‌شناسان دیدگاه‌های متفاوتی دارند. علامه طباطبایی دخان را چیزی می‌داند که خداوند نام آن را دخان نهاده و آن ماده‌ای است که به آن شکل بخشیده و هفت آسمان را از آن آفریده است. این بیان مبهم است و به طور دقیق نشان نمی‌دهد که مقصود از آن دخان چیست. آلوسی از قول ابن‌عربی نقل می‌کند که وی دخان را بخاری می‌داند که خداوند هفت آسمان را از آن به وجود آورد. بعضی از مفسران معاصر دخان را با توجه به دید ناظر دخان می‌دانند، همان گونه که رنگ آبی آسمان را با توجه به دید ناظر آبی می‌دانند. علامه طباطبایی بر این باور است که این گونه مقولات را باید در پرتو دانش امروزی فهمید.
3. مرحله شکل‌گیری آسمان‌های هفت‌گانه: قرآن بعد از بیان مرحله دخانی آسمان، به شکل‌گیری هفت آسمان در دو دوره می‌پردازد.
4. مرحله رتق و فتق: ظاهر قرآن گویای آن است که آسمان و زمین نخست پیوسته بودند و سپس جدا شدند. این فرایند در ادبیات قرآنی با عنوان رتق و فتق یاد می‌شود. بعضی رتق آسمان را به معنای به هم پیوستگی آسمان و زمین و به صورت توده بخار به هم پیوسته گرفته‌اند که کم‌کم تجزیه شد و ستاره‌ها و کواکب و از جمله منظومه شمسی تشکیل شد و فتق حاصل گشت. در بعضی دیدگاه‌ها رتق به معنای تاریکی و فتق به معنای روشنی آسمان و زمین گرفته شده است. از سخن علامه طباطبایی چنین به دست می‌آید که وی رتق را همان عناصر نخستین اشیا می‌داند که با تجربه و ترکیب‌های مجدد آن، چیزهای جدید حاصل می‌شود و فتق به وجود می‌آید و این امری همیشگی است و دانش امروز چنین پدیده‌ای را تأیید می‌کند. از همین موضوع می‌فهمیم که مخلوقات نیز روزی رتق بوده و به مرور فتق در آن حاصل شده است.

در قرآن و احادیث رضوی از مدت زمان خاص برای آفرینش آسمان‌ها سخن به میان آمده است. این موضوع در چندین آیه مطرح شده است. تعبیر به شش روز در آیه ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾، آیه ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ﴾، آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾، آیه ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا﴾، آیه ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ﴾، آیه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ و آیه ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ﴾ آمده است. در آیه ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾سخن از انجام هفت آسمان در دو روز است. با توجه به اینکه روز و شب از گردش زمین به دور خود پدید می‌آید، قطعاً مقصود از این ایام، روزهای متعارف بین انسان‌ها نیست. از این‌رو، مفسران برای این تعبیر در قرآن مفاهیم مختلفی ارائه کرده‌اند. در این باره چندین قول وجود دارد: شماری گفته‌اند که مقصود از ایام دوره‌هایی از زمان است که در آن دوره شکلی از آفرینش تحقق پیدا کرده است، گرچه ممکن است این دوره هزاران سال هم طول کشیده باشد. علامه طباطبایی نیز بر این باور است که مقصود برهه‌ای از زمان است، زیرا کاربرد یوم برای برهه‌ای از زمانی که در آن حادثه‌ای به وجود آمده باشد فراوان است، از جمله در آیه ﴿إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ و آیه ﴿فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَيَّامِ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾. بعضی مفسران عقیده دارند که مراد روزهای ربوبی است که هر روز آن هزاران سال دنیوی است. این نکته را می‌توان از آیه ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ﴾ نیز فهمید. کسانی بر این اندیشه‌اند که مقصود مقدار زمان آفرینش است که اگر با ایام سنجیده شود شش روز می‌شود، و نه آنکه واقعاً شش روز بوده، زیرا در زمان آفرینش شب و روزی وجود نداشته است. در نقلی مأمون عباسی درباره آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾ از امام رضا(ع) می‌پرسد. امام رضا(ع) در پاسخ می‌گوید: “خداوند عرش، آب و فرشتگان را پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین آفرید. فرشتگان به خود و به عرش و به آب برای خداوند متعال استدلال می‌کردند. بعد از آن، خداوند عرشش را بر آب مستقر کرد تا به این وسیله قدرتش را به فرشتگان نشان دهد. آنان دانستند که او بر هر چیزی تواناست. بعد عرش را به قدرت خود بلند کرد و آن را منتقل نمود و بر بالای آسمان‌های هفت‌گانه قرار داد. او در حالی که بر عرش مستولی بود آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید. با آنکه می‌توانست همه آنها را در یک چشم بر هم زدن بیافریند، اما آنها را در شش روز آفرید تا قدرت خویش را در مرحله به مرحله آفرینش آنها برای فرشتگانش آشکار سازد و یک به یک به حدوث آنچه حادث می‌شد به خداوند متعال استدلال گردد. خداوند عرش را برای نیاز خویش نیافرید، زیرا او از عرش غنی است و از همه آنچه آفریده بی‌نیاز است. او بر بودن بر روی عرش توصیف نمی‌گردد، زیرا جسم نیست و از آفریده‌هایش بسیار برتر است”. در این روایت تصریح شده است که خداوند آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفریده است. از تعبیر مرحله به مرحله می‌توان چنین برداشت کرد که مقصود از یوم همان مرحله و دوره است. زمان هر کدام از دوره‌ها نیز معلوم نیست و ممکن است با مقیاس روز در ذهن ما انسان‌ها هر دوره‌ای میلیون‌ها سال باشد.

در قرآن و روایت‌های منقول از(ع) علی و به خصوص از امام رضا(ع) از هفت آسمان یاد شده است. درباره مباحث طبیعی مطرح شده در متون دینی باید به این نکته توجه شود که در پاره‌ای از آنها اندیشه‌های مقبول زمانه گاه از سوی ناقلان روایت‌ها و یا دیگران وارد شده است نمی‌توان به صرف وجود آنها در متون روایی، آنها را به عنوان روایت به معصوم نسبت داد. تنها در مواردی می‌توان این انتساب را درست دانست که با داده‌های قرآنی توافق داشته باشند. تعبیر هفت آسمان در هفت آیه از آیات قرآنی با تعبیر “سماوات” و در یک آیه با تعبیر “سبع شداد” و در یک آیه با تعبیر “سبع طرائق” آمده است. مفسران درباره مقصود از این تعبیر بسیار بحث کرده‌اند. شماری آن را تعبیر کنایی از فراوانی دانسته‌اند و آن را منسلخ از معنای حقیقی شمرده‌اند. ولی بسیاری آن را به کار رفته در معنای حقیقی دانسته‌اند. تکرار این تعبیر در قرآن و به تبع آن در متون روایی و ادعیه نیز این دیدگاه را بیشتر تأیید می‌کند. این افراد در بیان مقصود از آن اختلاف نظر دارند. کسانی آن را به معنای هفت آسمان گرفته‌اند و شماری نیز آن را به معنای هفت طبقه دانسته‌اند. شیخ طوسی در رد دیدگاه رمانی درباره تفاوت هفت آسمان با افلاک هفت‌گانه، با این استدلال که افلاک در دوران‌اند و آسمان‌ها در سکون، بعید نمی‌داند که هفت آسمان همان افلاک هفت‌گانه باشد، زیرا مقصود از امساک آسمان‌ها و زمین در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَنْ تَزُولَا وَلَئِنْ زَالَتَا إِنْ أَمْسَكَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا﴾ عدم حرکت نیست، بلکه حفظ آنها در مدارهای خودشان است.

علامه طباطبایی پس از بحث دامنه‌داری، خلاصه برداشت خودش را این گونه بیان می‌کند: از ظاهر این آیات به دست می‌آید که آسمان دنیا از بین این آسمان‌های هفت‌گانه، همین جهان ستارگان و سیارات است. شش آسمان باقی مانده هم همگی آفرینش جسمانی دارند که قرآن چیزی از وصف آنها را نیاورده است و فقط گفته آنها طبقه‌طبقه‌اند. مقصود از این هفت آسمان اجرام بالایی و یا خصوص بعضی از آنها از قبیل خورشید و یا ماه و امثال آنها نیست. این تفسیر به طور مشخص تفسیر هفت آسمان به کواکب را رد می‌کند. تفسیر هفت آسمان به کواکب متأثر از هیئت بطلمیوسی است که در فرهنگ اسلامی تا مدت‌ها مورد قبول بود. دانشمندانی که به این هیئت توجه داشتند مقصود از هفت آسمان را فلک ماه، عطارد، زهره، خورشید، مریخ، مشتری و زحل می‌دانستند. اینان به فلک ثوابت و فلک الافلاک نیز باور داشتند و چرخش روزانه همه افلاک را وابسته به چرخش فلک الافلاک می‌دانستند. تصریح در آیه ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ به اینکه “آسمان دنیا را با چراغ‌هایی آراستیم” و نیز اینکه خداوند در سوره ﴿إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ﴾ از آرایش آسمان به آرایه‌ها سخن گفته، دلیل روشنی است که ستارگان، منظومه شمسی، کهکشان‌ها و همه آنچه در آسمان دیده می‌شود، مربوط به آسمان دنیاست و این آیات به صراحت نظریه‌های شماری از پیشینیان را که آسمان‌های هفت‌گانه را به کواکب و افلاک تفسیر می‌کردند رد می‌کند. با توجه به این نکته می‌توان گفت آسمان‌ها فضاهای بی‌نهایت گسترده‌ای هستند که در پی هم قرار دارند و تنها خداوند علیم از چگونگی آنها اطلاع دارد. در منقولات از امام رضا(ع) سخن از آسمان چهارم به میان آمده است. محمد بن سنان نقل کرده است که امام رضا(ع) در پاسخ نامه وی درباره علت طواف بیت الله الحرام که امام رضا(ع) فرموده است: در پی پشیمانی فرشتگان از اعتراض به آفرینش انسان، خداوند متعال اراده کرد تا در برابر عرش، خانه‌ای در آسمان چهارم بنیان نهد و نام آن را “صراح” گذاشت. در برابر صراح بیتی در دنیا قرار داد و نام آن را “بیت معمور” نهاد. بعد این خانه را در برابر بیت معمور قرار داد و به آدم(ع) فرمان داد که گرد آن طواف کند. در این روایت تعبیر آسمان چهارم آمده است که با توجه به دیگر روایت‌ها نمی‌توان گفت مقصود آسمان قدسی است، بلکه آسمان غیر قدسی مطرح است. نکته‌ای که نمی‌توان آسان از کنار آن گذشت، تعبیر برابری خانه آسمان چهارم با عرش است. ظاهر تعبیر بیانگر این است که عرش الهی جای مخصوصی است و در برابر آسمان‌ها و زمین و امثال آن قرار دارد. هماهنگی این تعبیر با استوای الهی بر عرش که در آیات متعدد یاد شده، تا حدودی دشوار است.

در قرآن آسمان به ویژگی‌هایی توصیف شده است از قبیل آنکه مانند سقفی برافراشته است، دارای برج‌هاست، دارای “حبک” است - و “حبک” به معنای ستارگان فروزان، استوار و زیبا تفسیر شده است؛ چنان که گذشت در روایتی از امام رضا(ع) برای “حبک” معنایی غیر از این آمده است - برخوردار از باران بسیار، آراسته به ستارگان و چراغ‌ها و برج‌ها، بی‌شکاف و با ستون نامرئی است. در روایت حسین بن خالد از امام رضا(ع) مقوله نامرئی بودن ستون آسمان به خوبی تشریح شده است. این توصیف‌ها در بسیاری از روایت‌های دینی هم تکرار شده است که متأثر از تعبیرات قرآنی است. به نظر می‌رسد توصیف قرآن از آسمان به گونه‌ای است که برای مردم آن روز قابل فهم بود؛ مردمی که با توجه به قدرت بینایی چشمشان آسمان را می‌دیدند و می‌توانستند تصویری از آن در ذهن خود داشته باشند. این توصیف در درون خود معنا و مفهومی نیز دارد که می‌تواند برای مردم امروز که با چشم مسلح و ابزار علمی بسیار دقیق درباره آسمان مطالعه می‌کنند سخنی متقن داشته باشد. بدیهی است که برای آیندگان نیز که از ابزارهای قوی‌تری برخوردار خواهند بود مفهومی جدید و متناسب با آن روز خواهد داشت. با این تفسیر، مفاهیم تعابیری چون آسمان، عرش، هفت آسمان، “ماء”، “یوم” و امثال اینها همان چیزی است که از این الفاظ می‌فهمیم. اما زمانی که به مصداق خارجی آنها می‌رسیم تفاوت پیدا می‌کند و تشابه حاصل می‌شود. از این‌رو، مثلاً برای آسمان مصادیق گوناگونی وجود دارد و حتی می‌تواند مصادیق جدیدی پیدا شود. اینکه به طور دقیق گفته شود قرآن و روایت‌های دینی کدام مصداق از مصادیق متعدد آسمان را در نظر دارد مبهم است و داخل در متشابهات می‌گردد...

جستارهای وابسته

منابع

1. سلطانی، محمد علی، مقاله «آسمان»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس