سنت در معارف و سیره سجادی
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سنت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
سنّت در لغت به معنی سیره و روش است، چه نیک باشد و چه بد؛ چنان که در لسان‌العرب آمده است. البته در متون دینی بیشتر به سیره و روشی سنت اطلاق می‌شود که مردم از آن پیروی می‌کنند[۱]. بنابراین سنت همان طریقه و رویّه است. طبرسی نیز گفته است که سنت و طریقه و سیره نظیر هم‌اند[۲].
همان‌طور که گفتیم سنت شامل هرگونه راه و روش می‌شود، اعم از این که خوب و پسندیده یا زشت و ناپسند باشد. در حدیثی معروف آمده است: اگر کسی سنت خوبی بر جای نهد پاداش کسانی را که بر آن عمل می‌کنند خواهد داشت بدون آن‌که از پاداش خود آنها کاسته شود، و همچنین کسی که سنت بدی را بر جای نهد گناه کسانی که به آن عمل کنند برای او نوشته می‌شود بی آن‌که از گناهان آنها چیزی کاسته شود[۳].
این واژه در قرآن به دو صورت مفرد (سنّت) و جمع (سنن) به کار رفته است. ﴿سُنَّةَ اللَّهِ﴾[۴]، ﴿سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾[۵]، ﴿سُنَّتِنَا﴾[۶] از ترکیباتی است که در قرآن به کار رفته است. ترکیب اضافی ﴿سُنَّةَ اللَّهِ﴾ عبارت از روشی است که خداوند متعال از سوی حکمت خویش حسب رفتار و سلوکی که مردم با شریعت او دارند، نسبت به آنان اعمال می‌دارد[۷].
کلمه سنت در اصطلاح به معنی گفتار و کردار و تقریر پیامبر(ص) و امامان(ع) به کار می‌رود، به این معنا که اگر رسول خدا(ص) و امامان معصوم(ع) مطلبی را خود فرموده یا عمل کرده‌اند، یا دیگری انجام داده و آنها آن را تأیید کردند، به آن مطلب یا عمل سنّت گفته می‌شود[۸].
امام سجاد(ع) در نیایش‌های خویش به مفهوم سنّت در قالب سنّت خدا، سنّت پیامبر(ص)، سنّت قرآن و سنّت ماه رمضان اشاره کرده و بیاناتی داشته‌اند. آن حضرت در دعای نخست صحیفه بر آسان‌گیری خداوند در سنّت پذیرش توبه بندگان نسبت به امت اسلامی اشاره کرده و آن را از فضل و احسان خدا نسبت به مسلمانان دانسته است در حالی که درامت‌های گذشته قبول توبه از شرایط سختی برخوردار بوده است: «حمد و سپاس خداوندی را که ما را به توبه راه نمود. و اگر پرتو فضل او نبود، هرگز بدان راه نمی‌یافتیم. و اگر از فضل او تنها به همین یک نعمت بسنده می‌کردیم، باز هم دهش او به ما نیکو و احسان او در حق ما جلیل و فضل و کرمش بس کرامند می‌بود، که روش او در قبول توبه پیشینیان نه چنین بود»[۹].
یکی از سنت‌های الهی که امام زین‌العابدین(ع) به آنها اشاره کرده “سنّت اِفضال” است. به این معنا که طریقه خداوند در برخورد با بندگان و جمیع مخلوقاتش فضل و احسان نمودن در حق ایشان است: «ذَلِكَ أَنَّ سُنَّتَكَ الْإِفْضَالُ، وَ عَادَتَكَ الْإِحْسَانُ، وَ سَبِيلَكَ الْعَفْوُ... »؛ «شیوه تو بخشندگی است و خوی تو نیکوکاری است و راه و آیین تو بخشایندگی. بار خدایا همه آفریدگان معترف‌اند که هر که را عقوبت کنی بر او ستم نکرده‌ای و همگان بر این گواه‌اند که هر که را از عذاب رهایی بخشی در حق او احسان کرده‌ای»[۱۰].
در همین راستا از دیگر سنت‌های خداوند مهربان “سنّت اِبقاء” است. خداوند ظالمان و گناهکاران را باقی می‌گذارد و آنها را از بین نمی‌برد تا مگر به خود آیند و از کرده خویش پشیمان شوند: «نیکی در حقِ بدان شیوه توست و شفقت بر متجاوزان سنت تو. آنسان که درنگ کردن تو در مؤاخذت، ایشان را فریفته است که توبه نکنند و مهلت دادن تو آنان را از گرایش به تو بازداشته است. و حال آن‌که در کیفر آنان درنگ کرده‌ای تا مگر به فرمان تو سر نهند... پس هر کس که سزاوار سعادت باشد روزگارش به سعادت پایان یاد و هر که سزاوار شقاوت بُوَد به شقاوتش خوار خواهی ساخت»[۱۱].[۱۲]
سنت نبوی
یکی از رایج‌ترین کاربردهای کلمه سنّت در معرفی راه و رسم و طریقه‌ای است که پیامبر گرامی اسلام(ص) در قالب دین اسلام به بشریت عرضه داشته‌اند. این سنّت که در معنای عام خود شامل تمام احکام و شرایع دین می‌شود بهترین و پسندیده‌ترین روشی است که در پرستش خدای متعال و تقرب به سوی او می‌توان بدان تمسّک جست[۱۳]. به همین دلیل اولیای دین و ائمه معصومین(ع) همواره بر تبعیت از سنّت نبوی و بزرگداشت آن اهتمام ورزیده‌اند و هرگونه نوآوری در مقابل این سنّت را بدعت و موجب گمراهی دانسته‌اند. البته به عقیده شیعه امامیه سیره و روش امامان معصوم(ع) امتداد همان سنّت نبوی و شرح و بسط آن است. ریشه این اعتقاد یعنی پیروی از سنّت پیامبر(ص) و تبعیت از دین اسلام در همه ابعادش (عقاید، احکام و اخلاق) به اکمال دین بر می‌گردد. و اینکه خدا کامل‌ترین دین را بر پیامبر(ص) نازل فرموده و ایشان هم در تبلیغ آن هیچ قصوری نورزیده‌اند: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾[۱۴] بنابراین اسلام دین کامل و مورد رضایت و خشنودی خداوند است و هر پیرایه‌ای که بر آن بسته شود یا هر نقصانی که در آن وارد آید بدعت و موجب انحراف و گمراهی و ناخرسندی است.
امام سجاد(ع) در جاهای مختلفی به لزوم پیروی از سنت پیامبر تأکید کرده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ... وَ أَحْيِنَا عَلَى سُنَّتِهِ»؛ «بار خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و ما را بر سنت او زنده بدار»[۱۵]. آن حضرت یکی از فلسفه‌های وجود امام و ولیِّ الهی را برپاداشتن حدود و شرایع الهی و سنت‌های رسول گرامی اسلام(ص) می‌داند: «ای خداوند، کتاب خود، حدود و شرایع خود و سنت‌های پیامبر خود را بدو [با امام و ولی خویش] برپای دار، و هرچه را ظالمان از معالم دینت میرانده‌اند بدو زنده‌دار و بدو زنگ ستم ستمکاران از آیین خویش بزدای»[۱۶].
آن حضرت در جایی دیگر از متروک ماندن سنّت‌های پیامبر(ص) در پی ربوده شدن حق خلفای بر حق پیامبر شکوه می‌نماید: «... پس برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور شده‌اند و حقشان از کف بشد. اکنون می‌نگرند که احکامت دگرگون شده و کتابت به یک سو افتاده و فرایض تو نه به روش تو به جای آورده می‌شود و سنّت‌های پیامبرت متروک مانده است»[۱۷].
نکته قابل توجهی که نباید آن را از نظر دور داشت این است که در مواردی کلمه سنّت فقط به مستحبات و آداب دینی که انجام آنها یا ترکشان الزامی نیست اطلاق می‌شود. در این استعمال، سنّت در مقابل فرائض، به معنی انجام واجبات و ترک محرمات، به کار می‌رود. در برخی نیایش‌های حضرت این کاربرد نیز به چشم می‌خورد: «وَ لَا تَشْغَلْنِي بِالاهْتِمَامِ عَنْ تَعَاهُدِ فُرُوضِكَ، وَ اسْتِعْمَالِ سُنَّتِكَ»؛ «چنان مکن که به سبب اندوه از انجام دادن فرائض و مستحبات تو باز مانم»[۱۸]. اهمیت سنّت و سیره پیامبر(ص) آن قدر زیاد است که امام سجاد(ع) برای همسایگان خویش[۱۹]، مرزداران[۲۰] و عموم مردم[۲۱] درخواست توفیق برای علم به سنت و سیره و تبعیت از آن می‌نماید.[۲۲]
سنّت قرآن و سنّت ماه رمضان
امام سجاد(ع) در دو نیایش سنّت را به قرآن و ماه رمضان نسبت داده است. در مورد قرآن می‌فرماید: «بار خدایا، قرآن را نوری قرار داده‌ای که در پرتو آن از تاریکی‌های گمراهی و نادانی برهیم... ورایت نجاتی که هر که قدم در پی‌اش نهاد و آیین او پیشه ساخت گمراه نگردد»[۲۳]. همچنین در مورد ماه رمضان می‌فرماید: «ای خداوند، تو بودی که ما را برگزیدی، و به شناخت این ماه توفیق عنایت کردی و به سنت آن راه نمودی»[۲۴]. با توجه به مجموع آنچه گفته شد معلوم می‌شود که سنت قرآن و سنت ماه رمضان چیزی جز همان دستورات الهی و سنت‌های پیامبر نیست که یا در قرآن بیان شده و یا بخشی از آن در ماه رمضان عمل می‌شود.[۲۵].[۲۶]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۲۲۱.
- ↑ قاموس قرآن.
- ↑ شرح و تفسیر لغات بر اساس تفسیر نمونه، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ «سنّت خداوند» سوره احزاب، آیه ۳۸ و ۶۲؛ سوره فاطر، آیه ۴۳؛ سوره غافر، آیه ۸۵ و سوره فتح، آیه ۲۳.
- ↑ «سنّت پیشینیان» سوره انفال، آیه ۳۸؛ سوره حجر، آیه ۱۳؛ سوره کهف، آیه ۵۵ و سوره فاطر، آیه ۴۳.
- ↑ «سنّت ما» سوره اسراء، آیه ۷۷.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۲۲۱.
- ↑ فرهنگ‌نامه اصول فقه، ص۴۹۰.
- ↑ نیایش یکم.
- ↑ نیایش سی‌وهفتم.
- ↑ نیایش چهل‌وششم.
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «سنت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۷۱.
- ↑ شرح الصحیفة السجادیه، ص۳۲۹.
- ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ نیایش چهلودوم.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ نیایش چهل‌وهشتم.
- ↑ نیایش هفتم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌ششم.
- ↑ نیایش بیست‌وهفتم.
- ↑ نیایش ششم.
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «سنت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۷۳.
- ↑ نیایش چهلودوم.
- ↑ نیایش چهل‌وپنجم.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، جلد دوم، انتشارات دوستان، ناهید: تهران، ۱۳۷۷، چاپ اول؛ شرح الصحیفة السجادیة، سیدمحمد شیرازی، مرکز انتشارات اعلمی، طهران، بی‌تا؛ شرح و تفسیر لغات قرآن براساس تفسیر نمونه، جعفر شریعت‌مداری، جلد دوم، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴، چاپ اول؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۹۴، چاپ نهم؛ فرهنگ‌نامه اصول فقه، تحقیق: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، نشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹، چاپ دوم؛ قاموس قرآن، سیدعلی‌اکبر قرشی، جلد سوم (ذ - س)،] دارالکتب الاسلامیه، طهران، بی‌تا.
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «سنت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۷۴.