سوره توحید در علوم قرآنی
مقدمه
اخلاص از سور مکی است که پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شده و در رتبه بیست و یکم نزول قرار گرفته است. [۱]
به‌دلیل برخی روایاتِ اسباب نزول، احتمال نزول آن در مدینه نیز داده شده،[۲] یا حتی از سوره‌های مدنی شمرده شده است. [۳] بنا بر روایتی از ابن‌مسعود و ابیّ بن کعب و ابن‌عباس، این سوره در پاسخ گروهی از مشرکان مکه نازل شد که از رسول‌خدا(ص) خواستند تا نَسَب پروردگارش را بیان کند. [۴] اما طبق روایاتی دیگر، نزول این سوره در پاسخ برخی از دانشمندان یهود دانسته شده، که از رسول خدا(ص) چنین درخواستی داشتند. [۵] در روایتی از امام صادق(ع) نیز، نظر اخیر تأیید شده است. [۶]
در این دسته دوم از روایاتِ سبب نزول، بیان نشده که پرسش یهود از پیامبر در مدینه صورت گرفته، بلکه حتی در پاره‌ای از آنها آمده که شماری از عالمان یهود به مکه آمده، و در آنجا از رسول‌خدا(ص) درباره نسب خدا سؤال کرده‌اند؛[۷] اما همین روایات سبب شده است که برخی مفسران نزول سوره اخلاص را در مدینه بدانند. [۸] گروهی دیگر نیز بدون استناد به دلیلی معتبر، برای جمع این دو دسته از روایات، به نزول مکرّر سوره اخلاص در مدینه نظر داده‌اند. [۹]
این سوره ۴ آیه دارد؛ اما قاریان مکه و شام شمار آیات آن را ۵ آیه دانسته‌اند؛ به این صورت که هریک از ﴿لَمْ يَلِدْ﴾ و ﴿لَمْ يُولَدْ﴾ را آیه‌ای جدا به‌شمار آورده‌اند؛[۱۰] همچنین این سوره دارای ۱۷ کلمه و ۴۷ حرف است و در روایات و منابع قدیمی‌تر از آن به سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۱۱] یاد شده است[۱۲]
با این حال مجموعاً ۲۰ نام که اکثر آنها اوصافی بر گرفته از مضمون سوره یا روایاتِ آثار و فضایل است، برای آن یاد شده:
- توحید (زیرا مضمون سوره فقط مشتمل بر معارف توحید است)، [۱۳]
- اخلاص (چون معتقد به این سوره مؤمن مخلص است، یا آنکه خدای تعالی قاری آن را از دوزخ خلاصی می‌بخشد، یا برای آنکه این سوره بر صفات سلبیه خدامشتمل است؛ ازاین‌رو خدا را از صفات نقص خالص می‌گرداند)،[۱۴]
- نسبة‌الرب (برگرفته از روایاتی چند منقول از رسول‌خدا(ص)، ائمه معصومین و نیز صحابه که این سوره را نسب و صفت پروردگار معرفی کرده‌اند) بنا به روایتی از امام صادق(ع)، خداوند در معراجِ پیامبر خطاب کرده است: «اقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ كَمَا أُنْزِلَتْ ، فَإنَّهَا نِسْبَتِي وَ نَعْتِي !»[۱۵]
- مُقَشْقَشَه (با سوره کافرون مُقَشْقَشان نامیده شده‌اند؛ از آن رو که این دو سوره قاری را از شرک و نفاق دور می‌کنند)، [۱۶]
- مُحضَرَه (زیرا هنگام قرائت، فرشتگان برای استماع آن حاضر می‌شوند)،
- مُنفِّره (چون قرائت آن، شیطان را دور می‌کند)، نور (برگرفته از روایتِ «إِنَّ لِكُلِّ شَيْءٍ نُوراً وَ نُورُ اَلْقُرْآنِ قُلْ هُوَ اَللَّهُ أَحَدٌ»)،
- اساس (برای آنکه بر توحید، یعنی اساس دین مشتمل است،[۱۷] یا برگرفته از حدیثی از رسول‌خدا(ص) که آسمان‌هاو زمین‌های هفت‌گانه را بر ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۱۸] استوار می‌داند)،
- امان (زیرا اعتماد به آن، امان از عذاب الهی است)،
- برائت (برای آنکه رسول خدا(ص) شخصی را که این سوره را قرائت کرده بود، از شرک مبرا دانست)،
- مانعه (بر گرفته از روایتی از ابن‌عباس که این سوره مانع از عذاب قبر و شعله‌های آتش است)،
- جمال (در حدیث آمده: «إِنَّ اَللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ اَلْجَمَالَ»، و رسول خدا(ص) در تفسیر جمیل، صفات ذکر شده در این سوره را بیان کرده است)،
- ولایت (قاری آن عارف به خداوند با صفات ذکر شده در این سوره و از اولیای الهی می‌شود)،
- معرفه (برگرفته از حدیث رسول خدا(ص) که درباره تلاوت کننده این سوره فرمود: این بنده پروردگارش را شناخت)،
- نجات (چون موجب نجات از اعتقاد به تشبیه و کفر، در دنیا و نجات از آتش، در آخرت می‌شود)،
- مُعوّذه (در پاره‌ای روایات این سوره با دو سوره فلق و ناس «معوذات» خوانده شده‌اند و نقل شده که رسول‌خدا(ص) با قرائت این سه سوره، شماری از اصحاب خود را تعویذ کرده است)،
- مُذکِّره (برای آنکه قرائت آن توحید خالص را به یاد می‌آورد)،
- شافیه،
- تجرید،
- تفرید
- و صمد. [۱۹] «صمد» پس از دو نام «اخلاص» و «توحید» و نیز «نسبة الرب»، مشهورترین نام سوره است که از یک سو این نام تنها در همین سوره از قرآن آمده [۲۰] و از سوی دیگر مهم‌ترین واژه این سوره است که توجه مفسران به آن جلب شده‌است.
این سوره یکی از ۵ سوره‌ای است که با فعل امرِ ﴿قُلْ﴾ شروع شده، اما از نظر حجم با سه سوره کافرون، سوره فلق و سوره ناس ارتباط بیشتری دارد. این سوره از یک سو با سوره کافرون پیوند دارد؛ زیرا هر دو سوره در جهت تحکیم پایه‌های توحید معرفی شده‌اند و از سوی دیگر با دو سوره فلق و ناس پیوند دارد و با عنوان معوّذات به قرائت آن سفارش شده و برای آنها خاصیت تعویذ در مقابلِ بعضی بیماری‌ها و خطرها و اساساً در امان خدا قرار گرفتن بیان شده است.[۲۱]
محتوای سوره
سوره اخلاص خداوند را به یکتایی در ذات وصف کرده: ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۲۲] و خدا را تنها مرجع رفع همه نیازهای مخلوقات معرفی کرده است: ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾[۲۳] و هرگونه صفت نقصی، مانند ترکیب و داشتن اجزا وبه وجود آمدن از شیئی دیگر را از او نفی می‌کند: ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ﴾[۲۴] و او را از هرگونه شریک داشتن مُبرّا می‌داند: ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾[۲۵].
مهم‌ترین وصف خدا در این سوره پس از بیان یگانگی در ذات، صَمَد بودن است که روایات متعددی از معصومین(ع) در تفسیر آن نقل شده و مجموع آنها یگانگی خدا در افعال (توحید افعالی) را ثابت و هرگونه نقص و صفات سلبی را از خداوند نفی می‌کند [۲۶].[۲۷]
احکام فقهی سوره
به قرائت این سوره در نمازهای واجب روزانه سفارش ویژه‌ای شده است. با اینکه سفارش شده در یک نماز واجب، پس از حمد، قرائت یک سوره از قرآن در هر دو رکعت آن تکرار نشود، این امر در مورد سوره اخلاص استثنا شده است. [۲۸]
روایت شده کسی که در هیچ یک از نمازهای واجب روزانه‌اش سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۲۹] را نخواند، به او خطاب می‌شود: تو از نماز‌گزاران نبودی؛[۳۰] یعنی نماز تو کامل نبوده است. نیز به قرائت این سوره بعد از نماز جمعه [۳۱] و در نماز طواف و نماز وتر و تعقیب نماز واجب [۳۲] سفارش شده است. برخلاف دیگر سوره‌های قرآن که نمازگزار می‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن عدول کرده به قرائت سوره دیگر بپردازد، در مورد سوره اخلاص و سوره کافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید که با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند. [۳۳]
سوره اخلاص بر اثر معارف بلند توحیدی آن، در میان سایر سوره‌های قرآن جایگاهی ممتاز دارد. روایتی منقول از امام سجاد(ع) بیان‌گر عمق معارف این سوره است؛ کسی از آن حضرت درباره توحید پرسید و آن حضرت در پاسخ گفت: خداوند می‌دانست در آخرالزمان گروه‌هایی ژرف اندیش خواهند آمد؛ ازاین‌رو سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۳۴] و ۵ آیه آغازین سوره حدید را نازل کرد.
در روایتی از امام‌رضا(ع) آمده است که هر کس این سوره را قرائت کند، توحید را شناخته است. در این روایت سفارش شده که پس از اتمام قرائت سوره، قاری سه بار بگوید: «کذلک الله ربی»[۳۵].[۳۶]
فضایل و آثار
این سوره از معدود سوره‌های قرآن است که برای آن فضایل و آثاری ویژه و فوق‌العاده بیان شده است.
درباره فضیلت قرائت این سوره از طریق فریقین روایات فراوانی نقل شده است.
مهم‌ترین و مشهورترین فضیلت سوره اخلاص برابری ثواب قرائت آن با ثواب قرائت ثلث قرآن است؛ روایاتی پیامبر(ص)،[۳۷] پیشوایان معصوم(ع) [۳۸] و نیز صحابه بر این فضیلت دلالت دارد. تنها در یک روایت از رسول خدا(ص)، به نقل اَنَس، ثواب آن برابر ربع قرآن دانسته شده است. [۳۹] نیز به قرائت آن همراه با دو سوره فلق و سوره ناس در هر شب پیش از خوابیدن توصیه و صد بار قرائت آن، کفاره گناهان شمرده شده است همچنین گفته شده: قرائت آن پس از نمازهای واجب، خیر دنیا و آخرت و مغفرت الهی را برای قاری و پدر و مادرش جلب می‌کند. [۴۰]
در روایات، خواندن آن را سبب ایمنی از شر حاکم ستمگر و مردم نیز بر شمرده‌اند. مفضل‌بن‌عمر از امام صادق(ع) نقل کرده است: با قرائت ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾[۴۱] و ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۴۲] میان خود و مردم، حایل ایجاد کن و آن را در طرف راست، چپ، پیش‌رو، پشت سر، بالا و پایین خودت بخوان. [۴۳] نیز رسول خدا(ص) به یکی از اصحابش توصیه کرده است که برای رفع فقر و تنگدستی، این سوره را پس از ورود به خانه، قرائت کند [۴۴] و نقل شده که رسول خدا(ص) در وقتی که او را عقربی گزیده بود با قرائت این سوره و معوّذتین، خود را تعویذ کرده است. [۴۵]
در حدیثی آمده است که هرگاه رسول خدا(ص) بیمار می‌شد، سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۴۶] را بر خود می‌خواند. [۴۷] سفارش‌های رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) به قرائت این سوره (با توجه به مضمون آن) می‌تواند تلاشی برای هدایت مردم به‌سوی اعتقاد صحیح به خدای تعالی به‌شمار آید؛ به‌ویژه برای مردمی که به بت‌پرستی خو گرفته بودند؛ ازاین‌رو هرگاه یکی از صحابه به قرائت این سوره مداومت‌می‌کرد به شدت مورد تشویق و محبت رسول‌خدا(ص) قرار می‌گرفت. [۴۸].[۴۹]
.[۵۰]
منابع
پانویس
- ↑ البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۰؛ الاتقان، ج۱، ص۱۹.
- ↑ المیزان، ج۲۰، ص۳۸۷.
- ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۷.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹؛ تفسیرابن کثیر، ج۴، ص۶۰۴ـ۶۰۵؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۶۷۰.
- ↑ جمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
- ↑ جمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
- ↑ جمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۹.
- ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۶.
- ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۴؛ بصائر ذوی التمییز، ج۱، ص۵۵۳.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ صحیح البخاری، ج۶، ص۱۱۵؛ سنن الدارمی، ج۲، ص۴۵۹ـ۴۶۱؛ روح المعانی، مج۱۶، ج۳۰، ص۴۷۶.
- ↑ بیان السعاده، ج۴، ص۲۸۱.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۹۱؛ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۷.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۹۱؛ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۷.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۴.
- ↑ الاتقان، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳۲، ص۱۷۵ـ۱۷۶؛ تفسیر بقاعی، ج۸، ص۵۷۵؛ روح المعانی، مج۱۶، ص۴۷۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۲۰، ص۱۶۹.
- ↑ دشتی، سید محمود، مقاله «سوره توحید»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ «خداوند صمد است» سوره اخلاص، آیه ۲.
- ↑ «نه زاده است و نه او را زاده‌اند» سوره اخلاص، آیه ۳.
- ↑ «و نه هیچ کس او را همانند است» سوره اخلاص، آیه ۴.
- ↑ المیزان، ج۲۰، ص۳۸۸ـ۳۹۱.
- ↑ دشتی، سید محمود، مقاله «سوره توحید»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹.
- ↑ مستمسک العروه، ج۶، ص۲۸۵.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ البرهان، ج۵، ص۷۹۳؛ الکافی، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ الاحادیث والآثار، ص۴۲۴.
- ↑ سنن نسائی، ج۳، ص۶۸؛ فضائل سورة الاخلاص، ص۱۵۳؛ الاحادیث و الاثار، ص۲۸۴ و ۳۹۱.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۳۱۷.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ نور الثقلین، ج۵، ص۷۰۰.
- ↑ دشتی، سید محمود، مقاله «سوره توحید»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹.
- ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۴، ص۶۰۶ـ۶۰۷؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۶۷۸ـ۶۸۰.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۲؛ خواص القرآن، ص۲۰۴ـ۲۰۵.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۶۹۹.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۸۵۵؛ تفسیرابن‌کثیر، ج۴، ص۶۰۵ و ۶۰۹.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۳.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۵؛ تفسیرابن کثیر، ج۴، ص۶۰۸.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۴.
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ الاحادیث والآثار، ص۴۱۹.
- ↑ نورالثقلین، ج۵، ص۷۰۱؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج۴، ص۶۰۵.
- ↑ دشتی، سید محمود، مقاله «سوره توحید»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره توحید»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.