توزیع ثروت در معارف و سیره رضوی
مقدمه
امام رضا(ع) با اشاره به وجوب حقوق الهی در نعمت‌هایی که به بندگان می‌دهد، می‌فرماید: «صاحب نعمت، به جهت حقوق الهی که در آن نعمت واجب شده، مادامی که آن نعمت را دارد همواره در معرض خطر و مورد آزمایش است.»..[۱]. با پرداخت این حقوق و تخصیص آن به مستمندان، توزیع ثروت و درآمد صورت می‌گیرد. مفسران ذیل آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۲]، تأمین قوت فقیران را علت پرداخت زکات معرفی می‌کنند. چنان که امام در روایت دیگری خطاب به یکی از اصحاب، می‌فرماید: «...کسی که زندگی دیگری در پرتو زندگی او نیکو شده و سامان یابد، نیکوترین زندگی را دارد و کسی که دیگری در سایه زندگی او نیاساید، بدترین زندگی را دارد»[۳]. نیکویی زندگی و سعادتمندی در آن را، در گرو انفاق به فقرا معرفی کرده و بر اهمیت توزیع در آمد و ثروت از طریق پرداخت حقوق فقرا تأکید فرموده است.
ایشان از پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: «...به من ایمان نیاورده کسی که با شکم سیر بخوابد در حالی که همسایه مؤمنش گرسنه است»[۴]. و همچنین علت تحریم أکل مال یتیم را، نکات مهمی از جمله، امکان ادامه حیات و استقلال افتصادی او و امید و اطمینان به آینده ذکر می‌کنند[۵]. چنان‌که، بخل ورزیدن را مذمت کرده و آن را آفت ایمان معرفی می‌فرماید: «بخیل پیش از همه به جهنم وارد می‌شود»[۶]. همه این موارد انسان مؤمن را موظف به رعایت حقوق انسان‌های ضعیف می‌کند، و نتیجه آن ضامن تحقق توزیع عادلانه در آمد و مالکیت در جامعه است.
قرآن کریم با نهی از زراندوزی می‌فرماید: ﴿...وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾[۷]. انفاق در راه خدا شامل پرداخت حقوق واجب الهی و غیر واجبی که خود فرد تعیین می‌کند، می‌شود که جهت بهبود توزیع مال و ثروت و رفع فقر در جامعه است. نتیجه عدم پرداخت این حقوق، تشدید فقر در جامعه و درماندگی (تهیدستی) فقرا و بشارت به عذاب الیم است. به همین دلیل است که امام رضا(ع) فرمود که صاحب نعمت در معرض خطر و آزمایش است[۸]. بدین جهت قرآن کریم ضمن تعیین حقی برای نیازمندان و محرومین در اموال مؤمنان[۹]، آنان را به شکل‌های مختلفی تشویق به انفاق از درآمد خود به مستمندان جهت تحقق عدالت در توزیع درآمد و ثروت و تأمین نیازهای زندگی همه افراد نموده است[۱۰]. یعنی کسی که از رزق الهی بر خوردار است، باید به دیگران انفاق کند تا از ایمان واقعی برخوردار شود و از رزق کریم دو چندان بهره ببرد[۱۱].
امام صادق(ع) محبوب‌ترین افراد نزد خداوند را کسانی می‌داند که مهربان‌ترین مردم به خلق خدا بوده و در رفع نیازهای آنان کوشاترین باشد[۱۲]. همچنین در روایت دیگری، عدم پاسخ‌گویی مستقیم و یا با واسطه و سریع به نیاز برادر مؤمن را خروج از ولایت اهل بیت(ع) می‌داند[۱۳]. این امر یعنی تأمین نیازهای فقرا تأثیر بسیار زیادی در مصرف و تولید در سطح خرد و کلان اقتصادی خواهد داشت.[۱۴]
توزیع عادلانه ثروت و درآمد
انحصارطلبی و برتری جویی، در تمدن الهی پیامبر جایگاهی ندارد. رسول خدا(ص) به شدت با هرگونه برتری جویی و انحصارطلبی مبارزه و برخورد می‌کرد. واقدی از قول عکرمه آورده است: میان مردم در چگونگی تقسیم غنایم جنگ بدر اختلاف پیدا شد.
از این‌رو، رسول خدا(ص) فرمان داد همه غنایم را به بیت المال بازگردانند. وقتی غنایم به بیت المال بازگردانده شد، برخی افراد شجاع گمان کردند پیامبر غنایم را به آنان خواهد داد و دیگران از آن بی‌نصیب خواهند ماند، ولی حضرت فرمان داد همه غنایم به طور مساوی میان آنها تقسیم شود. ناگاه سعد بن ابی وقاص گفت: ای رسول خدا! آیا به شه سواران که نگهبان قوم هستند، به اندازه ناتوانان سهم می‌دهی؟ حضرت فرمود: «مگر شما جز به برکت وجود ناتوانان پیروز می‌شوید؟ ن[۱۵]. به این ترتیب، رسول اعظم(ص) اندیشه برتری جویی سعد را که عنایت الهی به مستضعفان را نادیده گرفته بود، سرکوب کرد.[۱۶].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ الکافی، ج۳، ص۵۰۲.
- ↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.
- ↑ تحف العقول، ص۴۴۸.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۹، ص۵۲.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۹۲.
- ↑ بحار الأنوار، ج۷۲، ص۱۲۶.
- ↑ «(ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴.
- ↑ اقتصاد رضوی، ص۶۶، ۶۷.
- ↑ ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾ «و آنان که در دارایی‌هایشان حقی معین است * برای پرسنده (ی مستمند) و بی‌بهره» سوره معارج، آیه ۲۴-۲۵.
- ↑ ﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ﴾ «به خداوند و پیامبرش ایمان آورید و از آنچه شما را در آن جانشین کرده است ببخشید؛ بنابراین از شما آن کسان که ایمان آورند و انفاق کنند پاداشی بزرگ خواهند داشت» سوره حدید، آیه ۷؛ ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ «از تو می‌پرسند: چه چیزی را ببخشند؟ بگو هر دارایی که می‌بخشید (بهتر است) به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان و در راه مانده باشد و هر نیکی بجای آورید خداوند به آن داناست» سوره بقره، آیه ۲۱۵؛ ﴿مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ * الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ «داستان (بخشش) آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند چون دانه‌ای است که هفت خوشه بر آورده باشد، در هر خوشه صد دانه و خداوند برای هر که بخواهد (آن را) چند برابر می‌گرداند و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره بقره، آیه ۲۶۱-۲۶۲؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ «ای مؤمنان! از دستاوردهای پاکیزه خود و آنچه ما از زمین برای شما بر می‌آوریم ببخشید و بر آن نباشید که از نامرغوب‌های آنها ببخشید در حالی که خود نیز آنها را جز با چشم‌پوشی نسبت به آنها نمی‌ستاندید؛ و بدانید که خداوند بی‌نیازی ستوده است» سوره بقره، آیه ۲۶۷؛ ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲؛ ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ «همان کسان که در شادی و رنج می‌بخشند و فروخورندگان خشم و در گذرندگان از مردم‌اند؛ و خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۳۴؛ ﴿قُلْ لِعِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خِلَالٌ﴾ «به آن بندگان من که ایمان آورده‌اند بگو نماز را بر پا دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم پنهان و آشکار ببخشند پیش از آنکه روزی در رسد که در آن نه سودایی است و نه دوستی» سوره ابراهیم، آیه ۳۱؛ ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ * أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾ «کسانی که نماز را بر پا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند * آنانند که به راستی مؤمنند؛ آنها نزد پروردگارشان پایه‌ها و آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره انفال، آیه ۳-۴.
- ↑ اقتصاد رضوی، ص۷۸.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۱۹۹.
- ↑ بحار الأنوار، ج۷۲، ص۱۷۶، ۱۷۷.
- ↑ سرآبادانی، رضایی، مقاله «اقتصاد»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۳۰۴.
- ↑ محمد بن عمر واقدی، مغازی، ج۱، ص۹۹.
- ↑ صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی، ص ۸۷.