شرک در معارف دعا و زیارات
مقدمه
شرک، در مقابل توحید، به معنای شریک قائل شدن برای خدا در فرمانروایی یا ربوبیت است[۱]شرک انسان در دین دو گونه است: شرک بزرگ یا اثبات شریک برای خدا و شرک کوچک که ریا، نفاق و توجه به غیر خدا در بعضی امور است[۲]. در سیزده آیه قرآن از شرک و دروغ بستن به خدا به عنوان بزرگ‌ترین ستم یاد شده است[۳] و در دو آیه نیز[۴] از شرک به خدا به عنوان گناهی بس بزرگ یاد شده به طوری که هر گناه دیگری ممکن است آمرزیده شود غیر از شرک به خدا که هرگز - بدون توبه - آمرزیده نخواهد شد. به گزارش قرآن کریم، در طلیعه رسالت همه پیامبران دعوت به یگانه‌پرستی و دوری از شرک قرار داشته است[۵].[۶]
اقسام و مراتب شرک
شرک در الوهیت
اولین مرتبه شرک که مرز مؤمن را از مشرک باز می‌شناساند، شرک در الوهیّت و باور به وجود همتا برای خداست. خداوند متعال به کسانی که در جهان هستی به خدایی غیر از خدای واحد قائل باشند وعده عذاب داده و پیامبر خاتم(ص) را مأمور ساخته است تا در برابر آنان با صراحت اعلام کند که: ﴿قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾[۷]
امام زین‌العابدین(ع) در بخش‌هایی از نیایش خویش به این مرتبه از شرک اشاره کرده و خطاب به ذات باری‌تعالی می‌گوید: «فَتَعَالَيْتَ عَنِ الْأَشْبَاهِ وَ الْأَضْدَادِ، وَ تَكَبَّرْتَ عَنِ الْأَمْثَالِ وَ الْأَنْدَادِ، فَسُبْحَانَكَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ»؛ «ای خداوند! تو برتر از آنی که تو را همتایانی باشند یا اضدادی؛ بزرگ‌تر از آنی که تو را همانندانی باشند یا اقرانی؛ منزهی تو و هیچ خدایی جز تو نیست»[۸]. آن امام همام در نیایش چهل‌و‌نهم، از یگانه‌پرستی و نفی شرک به عنوان مهم‌ترین سرمایه خویش یاد کرده و عرض می‌کند: «بار خدایا! ره‌توشه من برای رسیدن به تو، اعتقاد من به یکتایی توست و دست‌آویز من اینکه هیچ چیز را در خدایی با تو شریک نساخته‌ام و کسی را جز تو به خدایی نگرفته‌ام».[۹]
شرک در افعال و ربوبیت
شرک در افعال بدین معناست که کسی آفرینش بخشی از پدیده‌های جهان هستی را به غیر خدا نسبت دهد، یا بر این باور باشد که خداوند متعال در پیدایش برخی از موجودات یا تدبیر امور آنها از دستیار بهره برده است؛ یا اساساً غیر از خدا، تأثیرگذاری مستقل از خدا در جهان هستی وجود دارد. امام زین‌العابدین(ع) در اشاره به این مرتبه از شرک می‌فرماید: «تویی که در آفرینش شریکی یاری‌ات نکرده و در کارها به وزیری‌ات نیاز نیفتاده و در کارها تو را شاهد و ناظری نبوده است»[۱۰].[۱۱]
شرک درعبادت
آسیبی که جامعه مؤمنان و فرد مؤمن را تهدید می‌کند شرک در عبادت است. بدین معنا که شخص مؤمن به غیر خدا دل ببندد، از غیر او یاری جوید، به قصد ریا و خودنمایی به عبادت خدا برخیزد و خلاصه غیر خدا، اعم از خواهش‌های نفسانی، ثروت، قدرت و...، را در نیت و انگیزه خویش برای پرستش خدا دخالت دهد. امام زین‌العابدین(ع) پس از بیان شرایط روزه راستین می‌گوید: «ای خداوند! از تو می‌خواهیم که این همه اعمال را از ریای ریاکاران و آوازه در افکندن آوازه‌افکنان دور نگه داری، و چنان باد که کسی را در عبادت با تو شریک نسازم و جز تو برای خود مرادی نجوییم.»..[۱۲].
نیایش بیستوهشتم صحیفه سجادیه به طور کامل به نفی شرک در عبادت و دست طلب به سوی غیر خدا دراز کردن و به غیر او امید بستن اختصاص دارد. با گزارش بخشی از دعای مزبور، این مقال را به پایان می‌بریم: «ای خداوند! من از روی اخلاص، تنها و تنها تو را برگزیده‌ام و با همه وجودم به تو روی آورده‌ام (...) ای سرور و مولای من! تنها و تنها پیشگاه توست که باید دست طلب به سوی آن دراز کرد، نه هر کس دیگر که از او چیزی می‌طلبند (...) پیش از آنکه دیگری را بخوانم تنها و تنها تو را می‌خوانم و تنها به تو امید می‌بندم و تنها دست دعا به آستان تو برمی‌دارم و تنها تو را ندا می‌دهم»[۱۳].[۱۴][۱۵]
مشرکان
یکی از شئون خداوند متعال شأن معبودیت است و "مشرک" به کسی می‌گویند که برای خدا جانشین‌سازی کرده و به جای الله، شخص یا چیز دیگری را می‌پرستد[۱۶]. وظیفه اولیه مسلمانان در برابر مشرکان، دعوت آنان به توحید و یگانه‌پرستی از راه حکمت، پند نیکو و بهره‌گیری از بهترین شیوه‌های گفت‌وگوست[۱۷] چنانچه مشرکان پیام توحید را نپذیرند می‌توان با آنها براساس میثاق‌های بین‌المللی و پیمان‌های دو یا چندجانبه، زندگی مسالمت‌آمیز و مبتنی بر عدالت و نیکی داشت[۱۸]. اما چنانچه پیمان‌شکنی کنند و به خیانت و ستیز با مسلمانان برخیزند، وظیفه مسلمانان جهاد با آنها و وادار کردن آنان به به پذیرش حق و حاکمیت دین خداست[۱۹].
امام زین‌العابدین(ع) در نیایش دوم صحیفه نشان داده است که چگونه پیامبر اسلام(ص) برای اعتلای کلمه توحید و آشکار شدن دین حق به جهاد همه‌جانبه با مشرکان معاند و حق‌ستیز پرداخت. همچنین نیایش بیست و هفتم صحیفه سجادیه به مرزداران سرزمین‌های اسلامی و طلب پیروزی برای مسلمانان مبارزی اختصاص دارد که در جنگ با مشرکان قرار دارند.
از مجموع معارف صحیفه سجادیه درباره مشرکان، به دست می‌آید که:
- گرچه مشرکان برای خدا شریک قائل شده و معبود خیالی دیگری غیر از او را می‌پرستند ولی هرگز از قلمرو حاکمیت خدا بیرون نرفته و از سلطه و قدرت خدا نمی‌کاهند[۲۰].
- مسلمانان وظیفه دارند با مشرکان صف‌بندی داشته باشند و از مذهب و مرام آنان اعلام برائت کنند[۲۱].
- مسلمانان باید از خداوند طلب کنند که مشرکان را چنان به یکدیگر مشغول سازد که فرصت دست‌درازی به کشورهای اسلامی و ایجاد مزاحمت برای مسلمانان نیابند[۲۲].
- در صورت نبرد میان مشرکان با مسلمانان، مسلمانان باید برای از بین رفتن شرک و مشرکان و پیروزی رزمندگان اسلام تلاش و دعا کنند[۲۳].
- هدف نهایی در جنگ با مشرکان، اعتلای کلمه توحید و برداشتن موانع پرستش خداوند از روی زمین است. در صحیفه می‌خوانیم: «بار خدایا! بدین نیایش، بلاد مسلمانان نیرومند گردان و شهرهاشان استوار، اموالشان را فزونی ده و چنان کن که از نبرد با دشمن فراغت جویند و روی به پرستش تو نهند و به جای پیکار با دشمن با تو خلوت کنند، تا مردم سراسر زمین کسی جز تو را نپرستند و در برابر کسی جز تو چهره بر خاک نسایند»[۲۴][۲۵].[۲۶].[۲۷]
منابع
پانویس
- ↑ لسان العرب.
- ↑ مفردات الفاظ القرآن.
- ↑ ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾ «و ستمگرتر از آن کس که بر خداوند دروغی بندد یا آیات او را دروغ شمارد، کیست؟» سوره انعام، آیه ۲۱؛ ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِكَةُ بَاسِطُواْ أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ﴾ «ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغی بندد کیست یا گوید به من وحی شده است در حالی که هیچ‌چیز به او وحی نشده است و (یا) آن کس که گوید: به زودی مانند آنچه خداوند فرو فرستاده است، فرو خواهم فرستاد؛ و کاش هنگامی را می‌دیدی که ستمگران در سختی‌های مرگند و فرشتگان دست گشوده‌اند که: جان‌هایتان را بسپارید! امروز به سبب آنچه ناحق درباره خداوند می‌گفتید و از آیات او سر برمی‌تافتید با عذاب خوارساز کیفر داده می‌شوید» سوره انعام، آیه ۹۳؛ ﴿وَمِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ وَصَّاكُمُ اللَّهُ بِهَذَا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ «و از شتر دو (تا) و از گاو دو (تا)؛ بگو آیا آن دو نر را حرام کرده است یا آن دو ماده را یا آنچه را که زهدان‌های آن دو ماده دربردارد؟ آیا هنگامی که خداوند این (امر) را به شما سفارش می‌کرد حضور داشتید؟ پس ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ می‌بندد تا با نادانی مردم را گمراه گرداند کیست؟ بی‌گمان خداوند گروه ستمگران را راهنمایی نخواهد کرد» سوره انعام، آیه ۱۴۴؛ ﴿أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَى مِنْهُمْ فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَصَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ﴾ «یا بگویید: اگر کتاب (آسمانی) بر ما فرو فرستاده شده بود ما از آنان رهیافته‌تر می‌بودیم؛ به راستی برهانی از پروردگارتان و رهنمود و بخشایشی به شما رسیده است؛ اکنون ستمگرتر از آن کس که آیات خداوند را دروغ شمارد و از آنها روی گرداند کیست؟ به زودی کسانی را که از آیات ما رو می‌گردانند برای آنکه رو می‌گرداندند به عذابی سخت کیفر می‌دهیم» سوره انعام، آیه ۱۵۷؛ ﴿فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ أُولَئِكَ يَنَالُهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتَابِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوا أَيْنَ مَا كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ﴾ «ستمگرتر از کسی که بر خداوند دروغ بندد یا آیات او را دروغ شمارد کیست؟ آنان کسانی هستند که بهره‌شان از آن نوشته (که در لوح محفوظ است) بدیشان خواهد رسید تا چون فرستادگان ما که جانشان را می‌ستانند، نزدشان فرا رسند (و به آنان) گویند: کجاست آنچه به جای خداوند (به پرستش) می‌خواندید؟ می‌گویند: از (دیده) ما ناپدید شدند و بر خویش گواهی می‌دهند که کافر بوده‌اند» سوره اعراف، آیه ۳۷؛ ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُولَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْأَشْهَادُ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ «و ستمکارتر از آن کس که بر خداوند دروغ بندد کیست؟ آنان بر پروردگارشان (در رستخیز) عرضه خواهند شد و گواهان می‌گویند: اینانند که بر پروردگار خود دروغ بستند؛ هان! لعنت خداوند بر ستمکاران باد!» سوره هود، آیه ۱۸و....
- ↑ ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا﴾ «بی‌گمان خداوند این را که بدو شرک ورزند نمی‌آمرزد؛ و (گناه) پایین‌تر از آن را برای هر کس که بخواهد می‌بخشاید و هر کس برای خداوند شریک بتراشد گناهی سترگ را بربافته است» سوره نساء، آیه ۴۸؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا﴾ «بی‌گمان خداوند شرک ورزیدن به خود را نمی‌آمرزد و (گناه) پایین‌تر از آن را برای هر کس که بخواهد می‌بخشاید و هر کس برای خداوند شریک بتراشد به گمراهی ژرفی درافتاده است» سوره نساء، آیه ۱۱۶.
- ↑ ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾ «خداوند است که خدایی جز او نیست، پروردگار اورنگ سترگ (فرمانفرمایی جهان)» سوره نمل، آیه ۲۶.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «شرک»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹۱.
- ↑ «بگو: تنها او خدایی یگانه است و من از شرکی که می‌ورزید بیزارم» سوره انعام، آیه ۱۹.
- ↑ نیایش بیستوهشتم.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «شرک»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹۱.
- ↑ نیایش چهل‌وهفتم.
- ↑ علی باقری‌فر|باقری‌فر، علی، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «شرک»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹۲.
- ↑ نیایش چهل‌وچهارم.
- ↑ نیایش بیستوهشتم.
- ↑ راهنمای موضوعی صحیفه سجادیه، دکتر علی شیروانی، معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، ۱۳۸۵ ش؛ فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سیداحمد سجادی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ قرآن کریم، ترجمه سیدعلی موسوی گرمارودی، انتشارات قدیانی، چاپ دوم،۱۳۸۴ ش؛ لسان‌العرب، محمد بن مکرم مصری (ابن منظور) (م۸۵۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۰ ق؛ مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ترجمة مصطفی رحیمی‌نیا، نشر سبحان، چاپ دوم، ۱۳۸۸ ش.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «شرک»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۹۲.
- ↑ مجموعه آثار، ج۱۵، ص۹۸۳-۹۸۵، با تلخیص.
- ↑ ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾ «(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز! بی‌گمان پروردگارت به آن کس که راه وی را گم کرده داناتر است و او به رهیافتگان داناتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۵.
- ↑ ﴿عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ «امید است خداوند میان شما و کسانی از آنان که با هم دشمنی دارید دوستی اندازد و خداوند تواناست و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است * خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۷-۸؛ ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾ «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴.
- ↑ ﴿وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ * أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ «و اگر پیمانشان را پس از بستن بشکنند و به دینتان طعنه زنند با پیشگامان کفر که به هیچ پیمانی پایبند نیستند کارزار کنید باشد که باز ایستند * چرا با گروهی که پیمان‌های خود را شکستند و به بیرون راندن پیامبر دل نهادند و نخست بار پیکار با شما را آغاز کردند جنگ نمی‌کنید؟ آیا از آنها می‌هراسید؟ با آنکه- اگر مؤمنید- خداوند سزاوارتر است که از وی بهراسید» سوره توبه، آیه ۱۲-۱۳؛ ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
- ↑ نیایش پنجاه‌و‌دوم.
- ↑ نیایش پنجاه‌و‌دوم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
- ↑ همچنین نک: شرک، کفر.
- ↑ راهنمای موضوعی صحیفه سجادیه، دکتر علی شیروانی، معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵ ش؛ فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سیداحمد سجادی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ قرآن کریم، ترجمه سیدعلی موسوی گرمارودی، انتشارات قدیانی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ ش؛ مجموعه آثار، مرتضی مطهری (شهید)، ج۱۵، تهران، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۹۰ ش.
- ↑ باقری‌فر، علی، مقاله «مشرکان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۰۴.