آزمایش الهی در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آزمایش الهی است. آزمایش الهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آزمایش الهی در قرآن - آزمایش الهی در علوم قرآنی - آزمایش الهی در نهج البلاغه - آزمایش الهی در کلام اسلامی - آزمایش الهی در معارف مهدویت - آزمایش الهی در معارف دعا و زیارات - آزمایش الهی در معارف و سیره سجادی - آزمایش الهی در معارف و سیره رضوی - آزمایش الهی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آزمایش الهی عبارت است از: امتحان بندگان برای مشخص شدن خوب از بد و خالص از ناخالص. معادل عربی آزمایش "امتحان"، "ابتلاء، بلا" و "فتنه" است. "بلا" به معنای فرسودگی است و از این‌رو به آزمایش، بلا می‌گویند که انسان را فرسوده و رنجور می‌کند. "فتنه" در اصل به معنای داخل کردن و گداختن طلا در آتش است تا خالص از ناخالص معین شود. بسیای از لغت‌دانان امتحان را به آزمونی که با هدف جدا کردن خالصی از ناخالصی انجام می‌گیرد تفسیر کرده‌اند.

"آزمایش" در کتب اخلاقی باب مستقلی ندارد، ولی در ابواب مختلف چون صبر و شکر و محبت و اخلاص و... از آزمایش بندگان سخن به میان آمده است. همه مردم به مقتضای آیه شریفه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ...﴾ آزمایش می‌شوند و غالباً این امتحانات به وسیله بلاها و مصائب انجام می‌شود. امتحان انبیا و اولیا چون ابراهیم (ع) و ایوب (ع) در تاریخ زندگیشان معروف است.

آزمایش الهی در قرآن

در قرآن کریم حدود بیست مرتبه موضوع آزمایش مطرح شده است: همگانی بودن آن: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾، ابزار و وسائل آزمایش چون ترس و گرسنگی و کمبود مال: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ و فرزند: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ و آزمایش به خیر و شر: ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ﴾ نمونه‌هایی از مباحث آزمایش در قرآن است.

تاریخ زندگی انبیا (ع) مشحون از امتحانات الهی است، چنان که حضرت ابراهیم (ع) بارها آزمایش شد: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ و با هر آزمایشی به درجه‌ای می‌رسید.

آزمایش الهی در سخنان امام رضا (ع)

در سخنان امام رضا (ع) به مصادیق امتحان اشاره شده است، از سخنان آن حضرت استفاده می‌شود که عبادت‌ها برای آزمایش بندگان است. آنگاه که مأمون از تفسیر آیه ﴿لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا﴾ می‌پرسد، امام در پاسخ به سه اصل مهم در آزمایش اشاره می‌کند:

1. همگانی بودن آزمایش. این سخن با آیه ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾ تطابق دارد و به همین مضمون کلامی از امام سجاد (ع) نیز رسیده است؛
2. وسیله آزمایش عبادت و بندگی خداست. این اصل از آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ نیز استفاده می‌شود؛
3. آزمایش خدا برای دانستن خود و تجربه اندوزی‌اش نیست، زیرا او همه چیز را می‌داند، بلکه برای دانستن انسان‌هاست تا درجه خلوص و پایداری آنان بر خودشان معلوم شود. این اصل با آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ﴾ مطابق است. این اصل از اهداف آزمایش نیز به حساب می‌آید. نعمت‌های الهی نیز وسیله آزمایش‌اند. امام رضا (ع) می‌فرماید: انسان به واسطه نعمت‌های زیاد، در خطر است، زیرا وظایفی بر او واجب می‌شود مثل پرداخت زکات، صدقات، اتفاقات و.... و آدمیان از این طریق آزمایش می‌شوند. بسیاری از مردم از انجام وظیفه خود کوتاهی می‌کنند و در امتحان الهی مردود می‌شوند. آن حضرت در تفسیر آیه ﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ﴾ می‌فرماید: خداوند متعال اهل سلامت را مکلف می‌سازد و آزمایش می‌کند تا به نیازهای آفت‌زدگان و بلادیدگان قیام نمایند و با پرداخت حقشان، هم قوت آنان تأمین شود و هم شکر الهی ادا گردد و هم نعمت‌هایشان با پرداخت زکات افزون شود. آن حضرت در تفسیر آیه هاروت و ماروت ﴿وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُم بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنفُسَهُمْ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ﴾ به وسیله آزمایش بودن این دو فرشته اشاره کرده و می‌فرماید که آن دو به مردم سحر می‌آموختند تا بتوانند با آن خودشان را از سحر ساحران حفظ کنند و مکر آنها را باطل سازند. آن دو فرشته چیزی به کسی باد نمی‌دادند مگر اینکه می‌گفتند ما برای آزمایش هستیم تا شما کافر نشوید.

سربلند بیرون آمدن از آزمایش‌های الهی کار آسانی نیست. امام رضا (ع) از پیامبر (ص) نقل می‌کند که به حضرت علی (ع) فرمود که پس از نماز میت دعاهایی بخواند؛ از جمله آنکه از خدا در خواست کند: "پروردگارا! پس از وی ما را به فتنه‌ها آزمایش مکن". امام به استناد سخن امام باقر (ع) تأکید کرده است که شما به آرزوی خود نمی‌رسید تا آزمایش شوید و از هر ده نفر یکی سربلند از آزمایش بیرون نخواهد آمد؛ سپس آیه ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ﴾ را تلاوت فرمود. امام افزوده است: به همین دلیل "آزمایش شدن" از مفاهیم ارزشی اخلاقی است و به آزمایش آزمایش شدگان ارج نهاده‌اند. آن حضرت تأکید می‌کند که مشکل بودن آزمایش در تفسیر آیه ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾ نیز روشن شده است، زیرا منظور از "فتنه" فتنه در دین است. مردم باید در دینداری خود آزمایش شوند، آن‌چنان که خالصی طلا در کوره، پس از گداخته شدن مشخص می‌گردد.

امام رضا (ع) درباره هدف از آزمایش می‌فرماید: خداوند مردم را آزمایش می‌کند تا برایشان ثابت و روشن شود که چقدر در زندگی و انجام تکالیف و وظایف و بندگی خدا خلوص و پایداری دارند ..

منابع

1. یغمایی، ابوالفضل، مقاله «آزمایش»، دانشنامه امام رضا ج۱