آمرزش در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

«عفو” از واژه‌هایی است که دو معنای ضد دارد: این واژه به معنای «ترک چیزی” و نیز «طلب چیزی” می‌آید. در مورد معنای اول (العفو) مثلاً در عفو الله عن خلقه؛ یعنی خدا آنها را رها کرد و از روی فضلش عقاب نکرد^[۱]. عفو و گذشت، از توصیه‌های اخلاقی است که در تعامل‌های اجتماعی کاربرد فراوان دارد. به بیان المیزان: «عفو از سوء” به معنای پوشاندن عمل زشت است، و این دو نوع است: یکی به زبان؛ به اینکه نام کسی را که به او بدی کرده، نزد مردم فاش نکند و آبروی او را نبرد و آشکارا سخنان زشت درباره او نگوید. قسم دوم به عمل است؛ اینکه در مقام تلافی ظلم او بر نیاید و از او انتقام نگیرد، هر چند که شرعاً جایز باشد^[۲]. تفسیر نمونه در تفاوت عفو و غفران می‌نویسد: عفو غالباً به معنی محو آثار گناه (طبیعی و مجازات) است، ولی مغفرت تنها به معنی پوشاندن گناه است^[۳]. واژه قرآنی دیگر، «صفح” است. صفح در لغت در گذشتن و نکوهش نکردن است که از معنی «عفو” (بخشیدن) رساتر است، چه گاه انسان می‌بخشد و عفو می‌کند، ولی در نمی‌گذرد^[۴]. برخی دیگر از لغت‌شناسان در توضیح مراحل سه‌گانه مذکور در برخی آیات می‌نویسد: عفو در مرتبه اول به ترک مجازات خطای واقع شده، صفح در مرتبه دوم به انصراف قلبی از توجه به آن و مغفره در مرتبه سوم به محو و اختفای أن محقق می‌شود^[۵].^[۶]

آیات قرآنی مرتبط

امر مؤمنان به عفو و گذشت از خطاکاران: ﴿فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ﴾^[۷].
عفو خطاها، رویه پیامبران و اولیای الهی: ﴿وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ﴾^[۸]؛ ﴿وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ﴾^[۹].
مشروط شدن عفو و مغفرت خداوند به عفو از خطاهای دیگران: ﴿وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ﴾^[۱۰].
در آیاتی نیز بر قرابت عفو با تقوا با معرفی عفو خطاها به عنوان یکی از نشانه‌های تقواداری توجه داده شده است^[۱۱] و در برخی دیگر، با هدف درس‌آموزی، عفو و آمرزش خطاکاران از جمله اوصاف خداوند شمرده شده است^[۱۲]. در برخی آیات نیز، عفوکنندگان نیکوکار به پاداش درخور بشارت یافته‌اند^[۱۳].^[۱۴]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۵، ص۵۶.
↑ محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۰۳.
↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲، ص۴۰۴.
↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۴۸۶.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸، ص۲۲۳ و ج۶، ص۳۰۰؛ برای آشنایی بیشتر از جایگاه و اهمیت این آموزه، ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر با همکاری جمعی از فضلا، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۴۰۹-۴۲۹.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۵.
↑ «باری، (از آنان) درگذرید و چشم بپوشید تا (زمانی که) خداوند فرمان خویش را (پیش) آورد» سوره بقره، آیه ۱۰۹.
↑ «و بسیاری (از لغزش‌های شما) را می‌بخشاید» سوره مائده، آیه ۱۵.
↑ «و در گذرندگان از مردم‌اند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۴.
↑ «و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟» سوره نور، آیه ۲۲.
↑ ﴿وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ «و اگر آنان را پیش از آمیزش و پس از آنکه کابین بریده‌اید طلاق دهید پرداخت نیمی از کابین بر عهده شماست مگر آنان خود از آن بگذرند یا آن کس که رشته ازدواج در کف اوست در گذرد و گذشت کردنتان به پرهیزگاری نزدیک‌تر است و بخشش را میان خود فراموش مکنید که خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره بقره، آیه ۲۳۷.
↑ ﴿ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «باز، پس از آن (گناهان) از شما در گذشتیم، باشد که سپاس بگزارید» سوره بقره، آیه ۵۲؛ ﴿...فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ...﴾ «...بنابراین، از شما در گذشت و شما را بخشود.».. سوره بقره، آیه ۱۸۷؛ ﴿...رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا...﴾ «...پروردگارا! چیزی که در توان ما نیست بر گرده ما منه و از ما درگذر و ما را بیامرز و بر ما ببخشای.».. سوره بقره، آیه ۲۸۶؛ ﴿... وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾ «...و از شما در گذشت و خداوند به مؤمنان بخشش دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲؛ ﴿... وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ «...و البته خداوند از آنان در گذشت؛ به راستی خداوند آمرزنده‌ای بردبار است» سوره آل عمران، آیه ۱۵۵؛ ﴿...إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ «خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳؛ ﴿فَأُولَئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ «که آنان را امید است خداوند ببخشاید و خداوند درگذرنده آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۹۹؛ ﴿إِنْ تُبْدُوا خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا﴾ «اگر کار خیری را آشکار یا پنهان کنید یا از بدی (دیگران) درگذرید بی‌گمان خداوند درگذرنده‌ای تواناست» سوره نساء، آیه ۱۴۹؛ ﴿...فَعَفَوْنَا عَنْ ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُبِينًا﴾ «ما از آن (هم) درگذشتیم و به موسی حجتی آشکار دادیم» سوره نساء، آیه ۱۵۳؛ ﴿...عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ «...خداوند از گذشته در گذشت ولی هر که (به شکار کردن) برگردد خداوند از وی انتقام خواهد گرفت و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره مائده، آیه ۹۵؛ ﴿...عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ «...خداوند از آن (پرسش)‌ها در گذشت؛ و خداوند آمرزنده‌ای بردبار است» سوره مائده، آیه ۱۰۱؛ ﴿عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ﴾ «خداوند از تو در گذراد! چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟» سوره توبه، آیه ۴۳؛ ل﴿ا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ﴾ «عذر نیاورید، که پس از ایمان کافر شده‌اید؛ اگر از گروهی از شما در گذریم گروهی (دیگر) را عذاب می‌کنیم زیرا که گناهکار بوده‌اند» سوره توبه، آیه ۶۶؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ﴾ «و اوست که توبه را از بندگانش می‌پذیرد و از گناهان درمی‌گذرد و آنچه می‌کنید می‌داند» سوره شوری، آیه ۲۵؛ ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ﴾ «و هر گزندی به شما برسد از کردار خود شماست و او از بسیاری (از گناهان شما نیز) در می‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۰؛ ﴿أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَنْ كَثِيرٍ﴾ «یا آنها را برای کارهایی که (کشتی نشستگان) انجام داده‌اند نابود می‌کند و از بسیاری (گناهان نیز) درمی‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۴؛ ﴿...وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ «...و باری، خداوند به یقین در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره مجادله، آیه ۲.
↑ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره شوری، آیه ۴۰.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۵.

[1] ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۵، ص۵۶.

[2] محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۰۳.

[3] مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲، ص۴۰۴.

[4] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۴۸۶.

[5] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸، ص۲۲۳ و ج۶، ص۳۰۰؛ برای آشنایی بیشتر از جایگاه و اهمیت این آموزه، ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر با همکاری جمعی از فضلا، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۴۰۹-۴۲۹.

[6] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۵.

[7] «باری، (از آنان) درگذرید و چشم بپوشید تا (زمانی که) خداوند فرمان خویش را (پیش) آورد» سوره بقره، آیه ۱۰۹.

[8] «و بسیاری (از لغزش‌های شما) را می‌بخشاید» سوره مائده، آیه ۱۵.

[9] «و در گذرندگان از مردم‌اند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۴.

[10] «و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟» سوره نور، آیه ۲۲.

[11] ﴿وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ «و اگر آنان را پیش از آمیزش و پس از آنکه کابین بریده‌اید طلاق دهید پرداخت نیمی از کابین بر عهده شماست مگر آنان خود از آن بگذرند یا آن کس که رشته ازدواج در کف اوست در گذرد و گذشت کردنتان به پرهیزگاری نزدیک‌تر است و بخشش را میان خود فراموش مکنید که خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره بقره، آیه ۲۳۷.

[12] ﴿ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ «باز، پس از آن (گناهان) از شما در گذشتیم، باشد که سپاس بگزارید» سوره بقره، آیه ۵۲؛ ﴿...فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ...﴾ «...بنابراین، از شما در گذشت و شما را بخشود.».. سوره بقره، آیه ۱۸۷؛ ﴿...رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا...﴾ «...پروردگارا! چیزی که در توان ما نیست بر گرده ما منه و از ما درگذر و ما را بیامرز و بر ما ببخشای.».. سوره بقره، آیه ۲۸۶؛ ﴿... وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾ «...و از شما در گذشت و خداوند به مؤمنان بخشش دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲؛ ﴿... وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ «...و البته خداوند از آنان در گذشت؛ به راستی خداوند آمرزنده‌ای بردبار است» سوره آل عمران، آیه ۱۵۵؛ ﴿...إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ «خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳؛ ﴿فَأُولَئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ «که آنان را امید است خداوند ببخشاید و خداوند درگذرنده آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۹۹؛ ﴿إِنْ تُبْدُوا خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا﴾ «اگر کار خیری را آشکار یا پنهان کنید یا از بدی (دیگران) درگذرید بی‌گمان خداوند درگذرنده‌ای تواناست» سوره نساء، آیه ۱۴۹؛ ﴿...فَعَفَوْنَا عَنْ ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُبِينًا﴾ «ما از آن (هم) درگذشتیم و به موسی حجتی آشکار دادیم» سوره نساء، آیه ۱۵۳؛ ﴿...عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ «...خداوند از گذشته در گذشت ولی هر که (به شکار کردن) برگردد خداوند از وی انتقام خواهد گرفت و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره مائده، آیه ۹۵؛ ﴿...عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ «...خداوند از آن (پرسش)‌ها در گذشت؛ و خداوند آمرزنده‌ای بردبار است» سوره مائده، آیه ۱۰۱؛ ﴿عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ﴾ «خداوند از تو در گذراد! چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟» سوره توبه، آیه ۴۳؛ ل﴿ا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طَائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ﴾ «عذر نیاورید، که پس از ایمان کافر شده‌اید؛ اگر از گروهی از شما در گذریم گروهی (دیگر) را عذاب می‌کنیم زیرا که گناهکار بوده‌اند» سوره توبه، آیه ۶۶؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ﴾ «و اوست که توبه را از بندگانش می‌پذیرد و از گناهان درمی‌گذرد و آنچه می‌کنید می‌داند» سوره شوری، آیه ۲۵؛ ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ﴾ «و هر گزندی به شما برسد از کردار خود شماست و او از بسیاری (از گناهان شما نیز) در می‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۰؛ ﴿أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسَبُوا وَيَعْفُ عَنْ كَثِيرٍ﴾ «یا آنها را برای کارهایی که (کشتی نشستگان) انجام داده‌اند نابود می‌کند و از بسیاری (گناهان نیز) درمی‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۴؛ ﴿...وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ «...و باری، خداوند به یقین در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره مجادله، آیه ۲.

[13] ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره شوری، آیه ۴۰.

[14] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۴۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]