آیا آیه ۱۱۴ سوره توبه بر عدم عصمت حضرت ابراهیم دلالت دارد؟ (پرسش)

آیا آمرزش‌خواهی حضرت ابراهیم برای عموی مشرک خود بر عدم عصمت دلالت می‌کند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.

آیا آیه ۱۱۴ سوره توبه بر عدم عصمت حضرت ابراهیم دلالت دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت
مدخل بالاتر	عصمت پیامبران
مدخل اصلی	عصمت حضرت ابراهیم
مدخل وابسته	عصمت - پیامبران - حضرت ابراهیم
تعداد پاسخ	۲ پاسخ

تبیین شبهه

یکی از آیاتی که موجب شده تا برای برخی توهم عدم عصمت حضرت ابراهیم(ع) به وجود آید، آیه ۱۱۴ سوره توبه است که در آن ابراهیم(ع) به عموی خود آزر، که بت پرست و مشرک به خدای یگانه بود، وعده طلب بخشش از خدا نموده و به این وعده نیز عمل نمود ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ و حال آنکه قرآن کریم، از استغفار برای مشرکان نهی کرده است. از این رو این کار خلاف دستور قرآن کریم بوده و مخل به عصمت است.

پاسخ جامع اجمالی

پاسخ نخست: وعده استغفار به امید ایمان آوردن او: خداوند پس از آنکه در آیه ۱۱۳ سوره توبه طلب آمرزش برای مشرکان را ناروا می‌شمارد، در آیه ۱۱۴ همین سوره، در توجیه کار آن حضرت می‌فرماید: استغفار او به این دلیل بود که به عمویش وعده داده بود. حضرت به این امید برایش استغفار کرد که او ایمان بیاورد؛ اما پس از آنکه ناامید شد (یا با مرگش یا به وسیله وحی) استغفار را رها کرد.

پاسخ دوم: عدم تناسب دو صفت دل‌سوز و بردبار با خطا: در فراز پایانی آیه، حضرت با دو صفت ﴿لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ یعنی دل سوز و بردبار ستایش شده است. در وجه تناسب این دو صفت با کار حضرت، می‌توان گفت کسی که دارای این صفات باشد، میل شدید باطنی او این است که برای پدرش طلب آمرزش کند و او را از عذاب الهی برهاند؛ اما چون خداوند او را از این کار بازداشت، او نیز این کار را رها کرد. این ستایش، با گناه و خطا تناسبی ندارد.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

1. ناصر مکارم شیرازی؛

ناصر مکارم شیرازی آیت الله مکارم شیرازی در کتاب «تفسیر نمونه» در این‌باره گفته است: «به چه دلیل حضرت ابراهیم(ع) براى عمویش آزر که از مشرکان بود استغفار کرد؟ مگر نه اینکه طلب عفو و استغفار برای مشرکین ممنوع است؟ در این صورت آیا این کار با عصمت او منافات ندارد؟ پاسخ به این سؤال در خود آیه ۱۱۴ سوره «توبه» آمده است. آنجا که خداوند متعال مى‌فرماید:استغفار ابراهیم براى پدرش ـ عمویش آزر ـ به خاطر وعده‌اى بود که به او داده بود، اما هنگامى که براى او آشکار شد که وى دشمن خدا است، از او بیزارى جست و برایش استغفار نکرد؛ ﴿وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهیمَ لاَِبیهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِیّاهُ فَلَمّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ﴾. از این آیه به خوبى استفاده مى‌شود: که ابراهیم(ع) انتظار داشته است که «آزر»، از این طریق به ایمان و توحید جذب شود و استغفار او در حقیقت این بوده است: «خداوندا! او را هدایت کن! و گناهان گذشته او را ببخش»! اما هنگامى که «آزر» در حال شرک چشم از جهان فرو بست، و براى «ابراهیم» مسلّم شد که او با حالت عداوت پروردگار از دنیا رفته و دیگر جائى براى هدایت او باقى نمانده است، استغفار خود را قطع کرد. پس او عمل حرام یا خطایی مرتکب نشده است. طبق این معنى، مسلمانان نیز مى‌توانند، براى دوستان و بستگان مشرکشان مادام که در قید حیاتند و امید به هدایت آنها مى‌رود، استغفار کنند، یعنى از خدا براى آنها هدایت و آمرزش هر دو را بطلبند، ولى پس از مرگ آنها در حال کفر، دیگر جائى براى استغفار باقى نمى‌ماند. اما این که در بعضى از روایات وارد شده که امام صادق(ع) فرمود: «ابراهیم»(ع) وعده داده بود، که اگر «آزر»ایمان بیاورد براى او استغفار کند، (نه پیش از ایمان آوردن) و هنگامى که براى او روشن شد او دشمن خدا است، از وى بیزارى جست. بنابراین وعده «ابراهیم» مشروط بوده و چون شرط آن حاصل نشد، او هرگز استغفار نکرد؛ این روایت، علاوه بر این که روایت «مرسل» و «ضعیفى» است، مخالف ظاهر یا صریح آیات قرآن است؛ زیرا ظاهر آیه مورد بحث این است: «ابراهیم»استغفار کرد، و صریح برخی آیات این است که: «ابراهیم» از خداوند تقاضاى آمرزش براى او کرد، آنجا که مى گوید: ﴿وَ اغْفِرْ لاَِبی إِنَّهُ کانَ مِنَ الضّالِّین.﴾. شاهد دیگر این سخن، جمله معروفى است از «ابن عباس» که: «ابراهیم»(ع) کراراً براى «آزر» مادامى که در حیات بود استغفار کرد، اما هنگامى که در حال کفر از دنیا رفت، و عداوت او نسبت به آئین حق مسلّم شد، از این کار خوددارى نمود و از آنجا که گروهى از مسلمانان مایل بودند، براى نیاکان مشرک خود که در حال کفر مرده بودند، استغفار کنند، قرآن صریحاً آنها را نهى کرد و تصریح نمود. وضع «ابراهیم»(ع) با آنها کاملاً متفاوت بوده، او در حال حیات «آزر»، و به امید ایمان او، چنین کارى را مى کرد، نه پس از مرگش!».

2. جعفر انواری؛

جعفر انواری حجت الاسلام و المسلمین انواری در کتاب «نور عصمت بر سیمای نبوت » در این‌باره گفته است: «یکی از آیاتی که موجب شده تا برای برخی توهم عدم عصمت حضرت ابراهیم(ع) به وجود آید، آیه ۱۱۴ سوره توبه است که در آن ابراهیم(ع) به عموی خود آزر، که بت پرست و مشرک به خدای یگانه بود، وعده طلب بخشش از خدا نموده و به این وعده نیز عمل نمود ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ و حال آنکه قرآن کریم، از استغفار برای مشرکان نهی کرده است. از این رو این کار خلاف دستور قرآن کریم بوده و مخل به عصمت است. پاسخ نخست: وعده استغفار به امید ایمان آوردن او: خداوند پس از آنکه در آیه ۱۱۳ سوره توبه طلب آمرزش برای مشرکان را ناروا می‌شمارد، در آیه ۱۱۴ همین سوره، در توجیه کار آن حضرت می‌فرماید:استغفار او به این دلیل بود که به عمویش وعده داده بود. حضرت به این امید برایش استغفار کرد که او ایمان بیاورد؛ اما پس از آنکه ناامید شد (یا با مرگش یا به وسیله وحی)استغفار را رها کرد. پاسخ دوم: عدم تناسب دو صفت دل‌سوز و بردبار با خطا: در فراز پایانی آیه، حضرت با دو صفت ﴿لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ یعنی دل سوز و بردبار ستایش شده است. در وجه تناسب این دو صفت با کار حضرت، می‌توان گفت کسی که دارای این صفات باشد، میل شدید باطنی او این است که برای پدرش طلب آمرزش کند و او را از عذاب الهی برهاند؛ اما چون خداوند او را از این کار بازداشت، او نیز این کار را رها کرد. این ستایش، با گناه و خطا تناسبی ندارد».

منبع‌شناسی جامع عصمت

• کتاب‌شناسی عصمت؛
• مقاله‌شناسی عصمت؛
• پایان‌نامه‌شناسی عصمت.