آیا جمله وعرجت بروحه در دعای ندبه مخالف با معراج جسمانی است؟ (پرسش)

آیا جمله وعرجت بروحه در دعای ندبه مخالف با معراج جسمانی است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / دعای ندبه
مدخل اصلی	؟
تعداد پاسخ	۳ پاسخ

آیا جمله وعرجت بروحه در دعای ندبه مخالف با معراج جسمانی است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• برخی می‌گویند: جمله وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلى سَمائِکَ که در دعای ندبه آمده مخالف با اجماع و آیات و روایاتی است که دلالت بر معراج جسمانی دارد، لذا از این جهت درصدد برآمده‌اند تا در انتساب این دعا به امام خدشه وارد کنند.

پاسخ نخست

لطف‌الله صافی گلپایگانی

آیت الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، در کتاب «فروغ ولایت در دعای ندبه» در این‌باره گفته است:

«این جمله نزد اهل فنّ علی‌التحقیق تحریف شده، که صحیح آن «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» می‌‌باشد:

1. محدّث نوری در "تحیّة الزائر" فرموده است: در کتاب مزار محمّد بن المشهدی و کتاب مزار قدیم که تألیف هر دو مدّت‌ها قبل از تألیف "مصباح الزائر" بوده عبارت دعا چنین است که نقل کردیم: «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ»، و در بعضی از نُسخ مصباح الزائر که حقیر دیدم نیز چنین بود، و لکن در جمله‌ای از نسخ مصباح، این فقره چنین است: «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلَى سَمَائِكَ» و نسخه مصباح مجلسی نیز از این نسخ بوده. پس معلوم می‌‌شود در نسخ مصباح به وسیله بعضی از ناسخین که مبتلا به امراض قلبی و عقاید فاسد بوده‌اند، تحریفی شده است.
2. مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمی نیز در "هدیة الزائر" همین سخن استاد خود، محدث نوری را شرح داده و تأیید کرده است.
3. در نسخه خطّی قدیمی نفیسی از مزار کبیر محمّد بن المشهدی، که قبلاً به آن اشاره کردیم، این جمله «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» ضبط شده است.
4. جمله: «وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَكَ وَ مَغَارِبَكَ» نیز شاهد و مؤید این است که نسخه «وَ عَرَجْتَ بِهِ» صحیح است؛ زیرا «أَوْطَأَتَ» ظاهر در جسمانی بودن است، چنان که «وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز همین معنی را تأیید می‌‌کند؛ چون عروج روحی احتیاج به مرکب ندارد.
5. همین دو جمله دلالت دارند بر اینکه: فرضاً نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» صحیح باشد، مراد عروج روحی تنها نیست.
6. علاوه بر وجه پنجم، بر فرض صحّت نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ»، می‌‌گوییم: این فقره صراحت ندارد که معراج فقط با روح بوده است؛ زیرا در زبان عرب و عجم، استعمال لفظ موضوع برای جزء در کلّ بسیار متداول است؛ مانند استعمال لفظ رقبه در انسان. و شاید به همین معنا باشد: «رُوحِي لَكَ الفِداءُ» و «جِئْتُكَ بِرُوحِي». در فارسی نیز استعمال در جان می‌‌شود و از آن، اعم از جان و بدن؛ بلکه گاهی خصوص بدن، اراده می‌‌شود».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین مهدی‌پور؛

[[File:Pic661.jpg|100px|right|بندانگشتی|[[] حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر مهدی‌پور، در کتاب «با دعای ندبه در پگاه جمعه» در این‌باره گفته است: «در برخی از نسخه‌های دعای ندبه به جای: «عَرَجْتَ بِهِ» تعبیر: «عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» آمده است! و در این صورت معنای فراز بالا چنین می‌شود: "گام‌هایش را به شرق و غرب جهان رساندی، براق را در اختیارش نهادی و "روح" او را به سوی آسمان‌ها بردی!" در اینجا دو مطلب باید دقیقاً تجزیه و تحلیل شود: آیا نسخه «عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» چقدر اعتبار دارد؟ بنابر صحت این نسخه، آیا این فراز از دعای ندبه با معراج جسمانی سر ناسازگاری دارد؟ در مورد پرسش نخستین به محضر خوانندگان حق‌جو و حقیقت طلب عرضه می‌داریم: قدیمی‌ترین کتابی که متن دعای ندبه در آن ثبت شده و نسخه آن از حوادث روزگار جان سالم به در برده و تا زمان ما بدون تغییر و تحریف باقی مانده، کتاب معتبر و ارزشمند المزار الکبیر تألیف محدث گرانمایه شیخ ابوعبدالله محمد بن جعفر مشهدی است. فراز بالا در این کتاب «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» آمده است. نسخه خطی این کتاب، از دستنویس‌های قرن یازدهم، در ۴۸۲ ورق ۱۲ سطری، در کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است. در این نسخه که به شماره ۴۹۰۳ در کتابخانه نامبرده محافظت می‌شود، این فراز در صفحه ۸۲۴ سطر هفتم «وَ عَرَجْتَ بِهِ» آمده است. نسخه عکسی این کتاب، در کتابخانه مؤسسة آل البیت قم، موجود است. در این نسخه نیز فراز یادشده، در ورق ۴۲۲ (صفحه ۸۳۴) به تعبیر «وَ عَرَجْتَ بِهِ» آمده است. بعد از مزار کبیر، قدیمی‌ترین منبع دعای ندبه کتاب مزار قدیم است که نسخه خطی آن در ۱۸۱ ورق ۱۷ سطری در کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است. در این نسخه نیز که به شماره ۴۶۲ در کتابخانه یادشده محافظت می‌شود، فراز بالا در ورق ۱۷۴، سطر هشتم «وَ عَرَجْتَ بِهِ» آمده است. سومین منبع موجود برای دعای ندبه کتاب ارزشمند مصباح الزائر تألیف سید بن طاووس است. در نسخه چاپی این کتاب فراز بالا به جای «وَ عَرَجْتَ بِهِ» تعبیر «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» آمده است. این نسخه یقیناً غلط است؛ زیرا: سید این دعا را از کتاب المزار الکبیر نقل کرده؛ زیرا در آغاز آن می‌نویسد: «ذَكَرَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا قَالَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي قُرَّةَ نَقَلْتُ مِنْ كِتَابِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سُفْيَانَ الْبَزَوْفَرِيِّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ دُعَاءَ النُّدْبَةِ وَ ذَكَرَ أَنَّهُ الدُّعَاءُ لِصَاحِبِ الزَّمَانِ (ع) وَ يُسْتَحَبُّ أَنْ يُدْعَى بِهِ فِي الْأَعْيَادِ الْأَرْبَعَةِ». و این دقیقاً تعبیر صاحب مزار کبیر در آغاز دعای ندبه است. روی این بیان تردیدی نیست که سید ابن طاووس این دعا را به واسطه مزار کبیر، از ابن ابی قره، از بزوفری نقل کرده، و منظور از "بعض اصحابنا" در کلام سید همان "ابن المشهدی" است. و چون همه نسخه‌های مزار کبیر که مستند سید و مقدم بر اوست «عَرَجْتَ بِهِ» می‌باشد، بی‌گمان نسخه صحیح مصباح نیز «عَرَجْتَ بِهِ» بوده است. محدث نوری در کتاب ارزشمند تحیة الزائر می‌نویسد: من در برخی از نسخه‌های کتاب مصباح الزائر، «عَرَجْتَ بِهِ» دیده‌ام. محدث قمی نیز فرمایش استادش را تأیید نموده است. در کتاب مزار قدیم نیز که مقدم بر سید است و او نیز این دعا را از ابن ابی قره، از کتاب بزوفری نقل کرده است، تعبیر «عَرَجْتَ بِهِ» آمده است. با توجه به سه نکته یادشده تردیدی نمی‌ماند که نسخه صحیح کتاب مصباح الزائر نیز «عَرَجْتَ بِهِ» بوده است، ولی متأسفانه در استنساخ‌های بعدی عبارت «عَرَجْتَ بِهِ» به تعبیر «عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» تصحیف شده است. از مطالب بالا به این نتیجه رسیدیم که نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» هیچ اعتبار ندارد و نسخه صحیح «وَ عَرَجْتَ بِهِ» می‌باشد، ولی بنابر صحت نیز، تعبیر «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» با اعتقاد به معراج جسمانی منافات ندارد. زیرا: معراج رسول گرامی اسلام یقیناً بیش از یکبار بوده، و بر اساس روایتی از امام صادق (ع) یکصد و بیست بار آن حضرت به معراج رفته است. آنچه همه مفسران، محدثان، مورخان و دیگر علمای شیعه اتفاق نظر دارند که با جسم شریف آن حضرت بوده، معراج مشهور آن حضرت است، که شبی از مکه معظمه به مسجد اقصی و از آنجا به سوی آسمان‌ها بوده است. تعبیر «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» نصّ بر معراج روحانی نیست، بلکه شامل معراج جسمانی نیز می‌شود؛ زیرا: اثبات شیء نفی ماعدا نمی‌کند.  در زبان عربی استعمال بعض در کل بسیار شایع است، مانند استعمال "رقبه" در "انسان" که در قرآن کریم نیز به کار رفته است».]]]]

۲. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «صحیح در این جمله: وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِك‏ است نه بروحه و لذا دلالت بر معراج روحانی ندارد. شاهد این مطلب چند قرینه است: محدّث نوری در کتاب تحیّه الزائر می‌گوید: در نسخه‌ای که من از مزار محمد بن مشهدی دارم: وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِك‏ ثبت شده است. شیخ عباس قمی نیز در کتاب هدیه الزائر عبارت استاد خود حاجی نوری را نقل کرده و آن را تأیید نموده است. الآن نیز نسخه‌ای خطّی و نفیس از کتاب مزار محمد بن مشهدی موجود است که در آن وعرجت به ثبت شده است. جمله‌های دیگر در دعا نیز مؤیّد معراج جسمانی است از قبیل: وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَكَ وَ مَغَارِبَكَ وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُرَاقَ. بر فرض صحّت نسخه وعرجت بروحه این جمله دلالت بر معاد روحانی فقط ندارد، از باب استخدام لفظ موضوع برای جزء و اراده کلّ، مقصود معراج جسمانی و روحانی است. از قبیل اینکه گفته می‌شود: روحي لك الفداء. مرحوم حاج میرزا ابوالفضل تهرانی می‌گوید: گاهی کلمه روح را در معنای جسم با روح به کار می‌برند به جهت ارتباط بین حالّ و محلّ یا علاقه ملابست که بین آن دو است...».

۳. پژوهشگران مجله درس‌هایی از مکتب اسلام؛

[[File:Maktab.jpg|100px|right|بندانگشتی|[[جمعی از محققین درس‌هایی از مکتب اسلام، در مقاله «اسناد دعای ندبه» در این‌باره گفته است: «اگر به منابع اصلی دعا بازگردیم ایراد بر طرف می‌گردد زیرا این دعا را پیش از همه در کتاب "مزار کبیر" تألیف محمد بن جعفر المشهدی که از علمای قرن ششم است می‌بینیم و در کتاب او جمله مزبور به این صورت آمده است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» یعنی او را به معراج به آسمان‌ها بردی و اثری از کلمه روح در آن نیست. دومین متن قدیمی که این دعا در آن دیده شده کتاب "مزار قدیم" است که مؤلف آن در قرن ششم می‌زیسته، و در این کتاب عبارت نیز به همان صورت است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ». تنها در کتاب سوم یعنی کتاب "مصباح الزائر" تألیف سید بن طاوس کلمه «بِرُوحِهِ» دیده می‌شود، و تازه مرحوم صاحب مستدرک حاجی نوری در کتاب "تحیة الزائر" می‌گوید من خودم در بعضی از نسخه‌های کتاب مصباح الزائر «عَرَجْتَ بِهِ» دیدم. نتیجه اینکه در دو متن از سه کتابی که سند دعای ندبه از آنها نقل شده، کلمه «بِرُوحِهِ» ندارد و «بِهِ» دارد، و در متن سوم نیز دو نسخه مختلف وجود دارد، لکن چون در نسخه "مصباح الزائر" که نزد مرحوم علامه مجلسی وجود داشته کلمه «بِرُوحِهِ» بوده و کتب دعای امروز غالباً از آن گرفته شده است این بحث را برانگیخته است در حالی که در متون متعدد قدیمتر از آن اثری از کلمه «بِرُوحِهِ» نیست. به هر حال متن اصلی و صحیح‌تر دعا کلمه «بِرُوحِهِ» ندارد».]]]]

پرسش‌های وابسته

1. آیا دعای ندبه نزد علما معتبر است؟ (پرسش)
2. نظر بزرگان علما درباره دعای ندبه چیست؟ (پرسش)
3. دعای ندبه از کدامین امام است؟ (پرسش)
4. چه ارتباطی بین امام مهدی با کوه رضوی و ذی طوی است؟ (پرسش)
5. چرا اسامی تمام امامان در این دعا ذکر نشده است؟ (پرسش)
6. آیا دعای ندبه از امام معصوم است و سند دارد؟ و با زیارت ندبه چه تفاوتی دارد؟ (پرسش)
7. چرا دعای ندبه در اعیاد اربعه خوانده می‌شود؟ (پرسش)
8. چه کتاب‌هایی درباره دعای ندبه نوشته شده است؟ (پرسش)
9. آیا جمله و عرجت بروحه مخالف با معراج جسمانی است؟ (پرسش)
10. چه تألیفاتی درباره دعای ندبه نوشته شده است؟ (پرسش)
11. در دعای ندبه می‌خوانیم: "آیا در رضوی یا ذی طوی هستی". اما پیروان کیسانیه معتقدند غیبت و ظهور محمد حنفیه در آنجاست؛ معنایش چیست؟ (پرسش)
12. آیا دعای ندبه انشای برخی از علمای شیعه است؟ (پرسش)
13. ابن مشهدی دعای ندبه را چگونه از محمد بن ‏ابی ‏قره نقل ‏کرده است؟ (پرسش)
14. آیا درباره محمد بن حسین بن سفیان بزوفری معروف به ابن مشهدی توثیقی رسیده است؟ (پرسش)
15. محمد بن علی بن ابی قره راوی دیگر دعای ندبه کیست؟ (پرسش)
16. محمد بن مشهدی راوی با واسطه دعای ندبه کیست؟ (پرسش)
17. چه کسانی دعای ندبه را نقل کرده‌‏اند؟ (پرسش)
18. راوی دعای ندبه که معاصر امام نبوده چگونه دعا را نقل می‏‌کند؟ (پرسش)
19. چرا امام مهدی را در دعای ندبه ابن طه می‌نامند؟ (پرسش)