آیا جمله و عرجت بروحه مخالف با معراج جسمانی است؟ (پرسش)

آیا جمله و عرجت بروحه مخالف با معراج جسمانی است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.

آیا جمله و عرجت بروحه مخالف با معراج جسمانی است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / دعای ندبه
مدخل اصلی	؟
تعداد پاسخ	۳ پاسخ

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• برخی می‌گویند: جمله وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلى سَمائِکَ که در دعای ندبه آمده مخالف با اجماع و آیات و روایاتی است که دلالت بر معراج جسمانی دارد، لذا از این جهت درصدد برآمده‌اند تا در انتساب این دعا به امام خدشه وارد کنند.
• آیا دعای ندبه با معراج جسمانی مغایرت دارد؟

پاسخ جامع اجمالی

• جملۀ "عَرَجتَ بروحه" یکی از جملات دعای ندبه است که به دو صورت بیان شده است: "عرجت بروحه" و "عرجت به"، لکن با بررسی‌های صورت گرفته مشخص شده است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَی سَمَائِکَ» صحیح است، لذا دلالت بر معراج روحانی ندارد؛ مواردی که دلالت بر این مطلب دارند عبارت‌اند از:

1. محدّث نوری در کتاب "تحیّة الزائر" می‌گوید: "در کتاب مزار محمّد بن المشهدی و کتاب مزار قدیم که تألیف هر دو مدّت‌ها قبل از تألیف "مصباح الزائر" بوده عبارت دعا چنین است: "وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَی سَمَائِکَ" و در بعضی از نُسخ مصباح الزائر نیز چنین بود، اما در جمله‌ای از نسخ مصباح، این فقره چنین است: «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلَی سَمَائِکَ» و نسخۀ مصباح مجلسی نیز از این نسخ بوده؛ لذا معلوم می‌‌شود در نسخه‌های مصباح برخی از ناسخین که مبتلا به امراض قلبی و عقاید فاسد بوده‌اند، تحریفی صورت گرفته است.
2. مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمی نیز در "هدیة الزائر" عبارت استاد خود، محدث نوری را شرح داده و تأیید کرده است.
3. در نسخۀ خطّی قدیمی نفیسی از مزار کبیر محمّد بن المشهدی، جملۀ «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَی سَمَائِکَ» ضبط شده است.
4. جملۀ «وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَکَ وَ مَغَارِبَکَ وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز شاهد و مؤید این است که نسخۀ "وَ عَرَجْتَ بِهِ" صحیح است؛ زیرا "أَوْطَأَتَ" ظاهر در جسمانی بودن است، چنانکه «وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز همین معنی را تأیید می‌‌کند؛ چون عروج روحی احتیاج به مرکب ندارد.
5. بر فرض صحّت نسخۀ «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» مراد عروج روحی تنها نیست؛ زیرا در زبان عرب و عجم، استعمال لفظ موضوع برای جزء در کلّ بسیار متداول است؛ مانند استعمال لفظ رقبه در انسان و شاید به همین معنا باشد: رُوحِی لَکَ الفِداءُ و جِئْتُکَ بِرُوحِی؛ در فارسی نیز استعمال در جان می‌‌شود و گاهی خصوص بدن، اراده می‌‌شود.

• نتیجه اینکه در دو متن از سه کتاب "مزار کبیر" تألیف محمد بن جعفر المشهدی، "مزار قدیم" و "مصباح الزائر" تألیف سید بن طاووس" که سند دعای ندبه از آنها نقل شده، کلمۀ "بِرُوحِهِ" ندارد و "بِهِ" است و در متن سوم نیز دو نسخۀ مختلف وجود دارد، لکن چون در نسخۀ "مصباح الزائر" که نزد مرحوم علامۀ مجلسی وجود داشته کلمۀ "بِرُوحِهِ" بوده و کتب دعای امروز غالباً از آن گرفته شده است، این بحث را برانگیخته است در حالی که در متون متعدد قدیم تر از آن اثری از کلمۀ "بِرُوحِهِ" نیست و بنا به گفتۀ مرحوم صاحب مستدرک حاجی نوری در کتاب "تحیة الزائر" در بعضی از نسخه‌های کتاب مصباح الزائر "عَرَجْتَ بِهِ" است؛ به هر حال در متن اصلی و صحیح تر دعا کلمۀ "بِرُوحِهِ" ندارد

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت الله صافی گلپایگانی؛

لطف‌الله صافی گلپایگانی آیت الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، در کتاب «فروغ ولایت در دعای ندبه» در این‌باره گفته است: «این جمله نزد اهل فنّ علی‌التحقیق تحریف شده، که صحیح آن «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» می‌‌باشد: محدّث نوری در "تحیّة الزائر" فرموده است: در کتاب مزار محمّد بن المشهدی و کتاب مزار قدیم که تألیف هر دو مدّت‌ها قبل از تألیف "مصباح الزائر" بوده عبارت دعا چنین است که نقل کردیم: «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ»، و در بعضی از نُسخ مصباح الزائر که حقیر دیدم نیز چنین بود، و لکن در جمله‌ای از نسخ مصباح، این فقره چنین است: «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلَى سَمَائِكَ» و نسخه مصباح مجلسی نیز از این نسخ بوده. پس معلوم می‌‌شود در نسخ مصباح به وسیله بعضی از ناسخین که مبتلا به امراض قلبی و عقاید فاسد بوده‌اند، تحریفی شده است. مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمی نیز در "هدیة الزائر" همین سخن استاد خود، محدث نوری را شرح داده و تأیید کرده است. در نسخه خطّی قدیمی نفیسی از مزار کبیر محمّد بن المشهدی، که قبلاً به آن اشاره کردیم، این جمله «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» ضبط شده است. جمله: «وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَكَ وَ مَغَارِبَكَ» نیز شاهد و مؤید این است که نسخه «وَ عَرَجْتَ بِهِ» صحیح است؛ زیرا «أَوْطَأَتَ» ظاهر در جسمانی بودن است، چنان که «وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز همین معنی را تأیید می‌‌کند؛ چون عروج روحی احتیاج به مرکب ندارد. همین دو جمله دلالت دارند بر اینکه: فرضاً نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» صحیح باشد، مراد عروج روحی تنها نیست. علاوه بر وجه پنجم، بر فرض صحّت نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ»، می‌‌گوییم: این فقره صراحت ندارد که معراج فقط با روح بوده است؛ زیرا در زبان عرب و عجم، استعمال لفظ موضوع برای جزء در کلّ بسیار متداول است؛ مانند استعمال لفظ رقبه در انسان. و شاید به همین معنا باشد: «رُوحِي لَكَ الفِداءُ» و «جِئْتُكَ بِرُوحِي». در فارسی نیز استعمال در جان می‌‌شود و از آن، اعم از جان و بدن؛ بلکه گاهی خصوص بدن، اراده می‌‌شود».

۲. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «صحیح در این جمله: وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِك‏ است نه بروحه و لذا دلالت بر معراج روحانی ندارد. شاهد این مطلب چند قرینه است: محدّث نوری در کتاب تحیّه الزائر می‌گوید: در نسخه‌ای که من از مزار محمد بن مشهدی دارم: وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِك‏ ثبت شده است. شیخ عباس قمی نیز در کتاب هدیه الزائر عبارت استاد خود حاجی نوری را نقل کرده و آن را تأیید نموده است. الآن نیز نسخه‌ای خطّی و نفیس از کتاب مزار محمد بن مشهدی موجود است که در آن وعرجت به ثبت شده است. جمله‌های دیگر در دعا نیز مؤیّد معراج جسمانی است از قبیل: وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَكَ وَ مَغَارِبَكَ وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُرَاقَ. بر فرض صحّت نسخه وعرجت بروحه این جمله دلالت بر معاد روحانی فقط ندارد، از باب استخدام لفظ موضوع برای جزء و اراده کلّ، مقصود معراج جسمانی و روحانی است. از قبیل اینکه گفته می‌شود: روحي لك الفداء. مرحوم حاج میرزا ابوالفضل تهرانی می‌گوید: گاهی کلمه روح را در معنای جسم با روح به کار می‌برند به جهت ارتباط بین حالّ و محلّ یا علاقه ملابست که بین آن دو است...».

۳. پژوهشگران مجله درس‌هایی از مکتب اسلام؛

درس‌هایی از مکتب اسلام (نشریه) جمعی از پژوهشگران مجله درس‌هایی از مکتب اسلام در مقاله «اسناد دعای ندبه» در این‌باره گفته‌اند: «اگر به منابع اصلی دعا بازگردیم ایراد بر طرف می‌گردد زیرا این دعا را پیش از همه در کتاب "مزار کبیر" تألیف محمد بن جعفر المشهدی که از علمای قرن ششم است می‌بینیم و در کتاب او جمله مزبور به این صورت آمده است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» یعنی او را به معراج به آسمان‌ها بردی و اثری از کلمه روح در آن نیست. دومین متن قدیمی که این دعا در آن دیده شده کتاب "مزار قدیم" است که مؤلف آن در قرن ششم می‌زیسته، و در این کتاب عبارت نیز به همان صورت است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ». تنها در کتاب سوم یعنی کتاب "مصباح الزائر" تألیف سید بن طاوس کلمه «بِرُوحِهِ» دیده می‌شود، و تازه مرحوم صاحب مستدرک حاجی نوری در کتاب "تحیة الزائر" می‌گوید من خودم در بعضی از نسخه‌های کتاب مصباح الزائر «عَرَجْتَ بِهِ» دیدم. نتیجه اینکه در دو متن از سه کتابی که سند دعای ندبه از آنها نقل شده، کلمه «بِرُوحِهِ» ندارد و «بِهِ» دارد، و در متن سوم نیز دو نسخه مختلف وجود دارد، لکن چون در نسخه "مصباح الزائر" که نزد مرحوم علامه مجلسی وجود داشته کلمه «بِرُوحِهِ» بوده و کتب دعای امروز غالباً از آن گرفته شده است این بحث را برانگیخته است در حالی که در متون متعدد قدیمتر از آن اثری از کلمه «بِرُوحِهِ» نیست. به هر حال متن اصلی و صحیحتر دعا کلمه «بِرُوحِهِ» ندارد».

پرسش‌های وابسته

1. آیا دعای ندبه نزد علما معتبر است؟ (پرسش)
2. نظر بزرگان علما درباره دعای ندبه چیست؟ (پرسش)
3. دعای ندبه از کدامین امام است؟ (پرسش)
4. چه ارتباطی بین امام مهدی با کوه رضوی و ذی طوی است؟ (پرسش)
5. چرا اسامی تمام امامان در این دعا ذکر نشده است؟ (پرسش)
6. آیا دعای ندبه از امام معصوم است و سند دارد؟ و با زیارت ندبه چه تفاوتی دارد؟ (پرسش)
7. چرا دعای ندبه در اعیاد اربعه خوانده می‌شود؟ (پرسش)
8. چه کتاب‌هایی درباره دعای ندبه نوشته شده است؟ (پرسش)
9. آیا جمله و عرجت بروحه مخالف با معراج جسمانی است؟ (پرسش)
10. چه تألیفاتی درباره دعای ندبه نوشته شده است؟ (پرسش)
11. در دعای ندبه می‌خوانیم: "آیا در رضوی یا ذی طوی هستی". اما پیروان کیسانیه معتقدند غیبت و ظهور محمد حنفیه در آنجاست؛ معنایش چیست؟ (پرسش)
12. آیا دعای ندبه انشای برخی از علمای شیعه است؟ (پرسش)
13. ابن مشهدی دعای ندبه را چگونه از محمد بن ‏ابی ‏قره نقل ‏کرده است؟ (پرسش)
14. آیا درباره محمد بن حسین بن سفیان بزوفری معروف به ابن مشهدی توثیقی رسیده است؟ (پرسش)
15. محمد بن علی بن ابی قره راوی دیگر دعای ندبه کیست؟ (پرسش)
16. محمد بن مشهدی راوی با واسطه دعای ندبه کیست؟ (پرسش)
17. چه کسانی دعای ندبه را نقل کرده‌‏اند؟ (پرسش)
18. راوی دعای ندبه که معاصر امام نبوده چگونه دعا را نقل می‏‌کند؟ (پرسش)
19. چرا امام مهدی را در دعای ندبه ابن طه می‌نامند؟ (پرسش)