آیا جمله و عرجت بروحه مخالف با معراج جسمانی است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.
عبارت‌های دیگری از این پرسش
برخی می‌گویند: جمله وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلى سَمائِکَ که در دعای ندبه آمده مخالف با اجماع و آیات و روایاتی است که دلالت بر معراج جسمانی دارد، لذا از این جهت درصدد برآمده‌اند تا در انتساب این دعا به امام خدشه وارد کنند.
جملۀ "عَرَجتَ بروحه" یکی از جملات دعای ندبه است که به دو صورت بیان شده است: "عرجت بروحه" و "عرجت به"، لکن با بررسی‌های صورت گرفته مشخص شده است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَی سَمَائِکَ» صحیح است[۱]، لذا دلالت بر معراجروحانی ندارد[۲]؛ مواردی که دلالت بر این مطلب دارند عبارت‌اند از:
محدّث نوری در کتاب "تحیّة الزائر"[۳] می‌گوید: "در کتاب مزارمحمّد بن المشهدی و کتاب مزار قدیم که تألیف هر دو مدّت‌ها قبل از تألیف "مصباح الزائر" بوده عبارت دعا چنین است: "وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَی سَمَائِکَ" و در بعضی از نُسخ مصباح الزائر نیز چنین بود، اما در جمله‌ای از نسخ مصباح، این فقره چنین است: «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلَی سَمَائِکَ» و نسخۀ مصباح مجلسی نیز از این نسخ بوده؛ لذا معلوم میشود در نسخه‌های مصباح برخی از ناسخین که مبتلا به امراض قلبی و عقایدفاسد بوده‌اند، تحریفی صورت گرفته است[۴].
مرحوم حاج شیخعباسمحدثقمی نیز در "هدیة الزائر"[۵] عبارت استاد خود، محدث نوری را شرح داده و تأیید کرده است.
در نسخۀ خطّی قدیمی نفیسی از مزارکبیرمحمّد بن المشهدی، جملۀ «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَی سَمَائِکَ» ضبط شده است.
جملۀ «وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَکَ وَ مَغَارِبَکَ وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز شاهد و مؤید این است که نسخۀ "وَ عَرَجْتَ بِهِ" صحیح است؛ زیرا "أَوْطَأَتَ" ظاهر در جسمانی بودن است، چنانکه «وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز همین معنی را تأیید می‌‌کند؛ چون عروج روحی احتیاج به مرکب ندارد.
بر فرض صحّت نسخۀ «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» مراد عروج روحی تنها نیست؛ زیرا در زبان عرب و عجم، استعمال لفظ موضوع برای جزء در کلّ بسیار متداول است؛ مانند استعمال لفظ رقبه در انسان و شاید به همین معنا باشد: رُوحِی لَکَ الفِداءُ و جِئْتُکَ بِرُوحِی؛ در فارسی نیز استعمال در جان میشود و گاهی خصوص بدن، اراده میشود[۶].
نتیجه اینکه در دو متن از سه کتاب "مزارکبیر" تألیف محمد بن جعفر المشهدی، "مزار قدیم" و "مصباح الزائر" تألیف سید بن طاووس" که سند دعای ندبه از آنها نقل شده، کلمۀ "بِرُوحِهِ" ندارد و "بِهِ" است و در متن سوم نیز دو نسخۀ مختلف وجود دارد، لکن چون در نسخۀ "مصباح الزائر" که نزد مرحوم علامۀ مجلسی وجود داشته کلمۀ "بِرُوحِهِ" بوده و کتب دعای امروز غالباً از آن گرفته شده است، این بحث را برانگیخته است در حالی که در متون متعدد قدیم تر از آن اثری از کلمۀ "بِرُوحِهِ" نیست و بنا به گفتۀ مرحوم صاحب مستدرک حاجی نوری در کتاب "تحیة الزائر" در بعضی از نسخه‌های کتاب مصباح الزائر "عَرَجْتَ بِهِ" است؛ به هر حال در متن اصلی و صحیح تر دعا کلمۀ "بِرُوحِهِ" ندارد[۷]
«این جمله نزد اهل فنّ علی‌التحقیق تحریف شده، که صحیح آن «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» می‌‌باشد:
محدّث نوری در "تحیّة الزائر"[۸] فرموده است: در کتاب مزارمحمّد بن المشهدی و کتاب مزار قدیم که تألیف هر دو مدّت‌ها قبل از تألیف "مصباح الزائر" بوده عبارت دعا چنین است که نقل کردیم: «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ»، و در بعضی از نُسخ مصباح الزائر که حقیر دیدم نیز چنین بود، و لکن در جمله‌ای از نسخ مصباح، این فقره چنین است: «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ إِلَى سَمَائِكَ» و نسخه مصباح مجلسی نیز از این نسخ بوده. پس معلوم میشود در نسخ مصباح به وسیله بعضی از ناسخین که مبتلا به امراض قلبی و عقایدفاسد بوده‌اند، تحریفی شده است.
در نسخه خطّی قدیمی نفیسی از مزارکبیرمحمّد بن المشهدی، که قبلاً به آن اشاره کردیم، این جمله «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» ضبط شده است.
جمله: «وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَكَ وَ مَغَارِبَكَ» نیز شاهد و مؤید این است که نسخه «وَ عَرَجْتَ بِهِ» صحیح است؛ زیرا «أَوْطَأَتَ» ظاهر در جسمانی بودن است، چنان که «وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُراقَ» نیز همین معنی را تأیید می‌‌کند؛ چون عروج روحی احتیاج به مرکب ندارد.
همین دو جمله دلالت دارند بر اینکه: فرضاً نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ» صحیح باشد، مراد عروج روحی تنها نیست.
علاوه بر وجه پنجم، بر فرض صحّت نسخه «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ»، می‌‌گوییم: این فقره صراحت ندارد که معراج فقط با روح بوده است؛ زیرا در زبان عرب و عجم، استعمال لفظ موضوع برای جزء در کلّ بسیار متداول است؛ مانند استعمال لفظ رقبه در انسان. و شاید به همین معنا باشد: «رُوحِي لَكَ الفِداءُ» و «جِئْتُكَ بِرُوحِي». در فارسی نیز استعمال در جان میشود و از آن، اعم از جان و بدن؛ بلکه گاهی خصوص بدن، اراده میشود»[۱۰].
«صحیح در این جمله: وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِك است نه بروحه و لذا دلالت بر معراجروحانی ندارد. شاهد این مطلب چند قرینه است:
محدّث نوری در کتاب تحیّه الزائر می‌گوید: در نسخه‌ای که من از مزار محمد بن مشهدی دارم: وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِك ثبت شده است[۱۱].
شیخ عباس قمی نیز در کتاب هدیه الزائر عبارت استاد خود حاجی نوری را نقل کرده و آن را تأیید نموده است.
الآن نیز نسخه‌ای خطّی و نفیس از کتاب مزار محمد بن مشهدی موجود است که در آن وعرجت به ثبت شده است.
جمله‌های دیگر در دعا نیز مؤیّدمعراج جسمانی است از قبیل: وَ أَوْطَأْتَهُ مَشَارِقَكَ وَ مَغَارِبَكَ وَ سَخَّرْتَ لَهُ الْبُرَاقَ.
بر فرض صحّت نسخه وعرجت بروحه این جمله دلالت بر معادروحانی فقط ندارد، از باب استخدام لفظ موضوع برای جزء و اراده کلّ، مقصود معراج جسمانی و روحانی است. از قبیل اینکه گفته میشود: روحي لك الفداء. مرحوم حاج میرزا ابوالفضل تهرانی می‌گوید: گاهی کلمه روح را در معنای جسم با روح به کار می‌برند به جهت ارتباط بین حالّ و محلّ یا علاقه ملابست که بین آن دو است...[۱۲]»[۱۳].
«اگر به منابع اصلی دعا بازگردیم ایراد بر طرف می‌گردد زیرا این دعا را پیش از همه در کتاب "مزارکبیر" تألیف محمد بن جعفر المشهدی که از علمای قرن ششم است می‌بینیم و در کتاب او جمله مزبور به این صورت آمده است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ» یعنی او را به معراج به آسمان‌ها بردی و اثری از کلمه روح در آن نیست.
دومین متن قدیمی که این دعا در آن دیده شده کتاب "مزار قدیم" است که مؤلف آن در قرن ششم می‌زیسته، و در این کتاب عبارت نیز به همان صورت است «وَ عَرَجْتَ بِهِ إِلَى سَمَائِكَ».
تنها در کتاب سوم یعنی کتاب "مصباح الزائر" تألیف سید بن طاوس کلمه «بِرُوحِهِ» دیده میشود، و تازه مرحوم صاحب مستدرک حاجی نوری در کتاب "تحیة الزائر" می‌گوید من خودم در بعضی از نسخه‌های کتاب مصباح الزائر «عَرَجْتَ بِهِ» دیدم.
نتیجه اینکه در دو متن از سه کتابی که سند دعای ندبه از آنها نقل شده، کلمه «بِرُوحِهِ» ندارد و «بِهِ» دارد، و در متن سوم نیز دو نسخه مختلف وجود دارد، لکن چون در نسخه "مصباح الزائر" که نزد مرحوم علامه مجلسی وجود داشته کلمه «بِرُوحِهِ» بوده و کتب دعای امروز غالباً از آن گرفته شده است این بحث را برانگیخته است در حالی که در متون متعدد قدیمتر از آن اثری از کلمه «بِرُوحِهِ» نیست.
به هر حال متن اصلی و صحیحتر دعا کلمه «بِرُوحِهِ» ندارد»[۱۴].
