آیا معنای لغوی اهل بیت در آیه تطهیر شامل همسران پیامبر می‌شود؟ (پرسش)

آیا معنای لغوی اهل بیت در آیه تطهیر شامل همسران پیامبر می‌شود؟
موضوع اصلی	آیا معنای لغوی اهل بیت در آیه تطهیر شامل همسران پیامبر می‌شود؟
مدخل بالاتر	امامت در قرآن / آیه تطهیر
مدخل اصلی	؟
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

آیا معنای لغوی اهل بیت در آیه تطهیر شامل همسران پیامبر می‌شود؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

پاسخ نخست

مهدی مقامی

حجت الاسلام و المسلمین مقامی، مهدی در کتاب «ولایت و امامت در قرآن» در این‌باره گفته‌ است:

«برخی بر این باورند که معنای لغوی واژه و ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ در آیه مبارک تطهیر، همسران پیامبر را در برمی‌گیرد. آلوسی می‌نویسد: "آنچه از ظاهر آیه به‌دست میآید آن است که مراد از بیت در ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾، بیت گلین و چویین است نه بیت خویشاوندی و نسبی، و مقصود خانه مسکونی پیامبر است نه مسجد نبوی".

ابن‌ عاشور نیز آورده است: "الف و لام در ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ معرفه است و مقصود از آن خانه پیامبر است و تعداد خانه‌های پیامبر نیز زیاد است پس بیت در آیه، شامل تک تک خانه‌های پیامبر می‌شود؛ زیرا پیامبر صاحب تمام خانه‌هاست". همچنین ابی‌السعود نیز می‌نویسد: آیه دلالت می‌کند که همسران رسول اکرم (ص) داخل در ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾‌اند و اگر روایتی دلالت کند که همسران آن حضرت از آیه بیرون‌اند، نمی‌توان به آن استناد و تمسک کرد.

در نقد این شبهه می‌توان، چند پاسخ داد:

1. ترکیب ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ در کاربرد لغوی (اعم از معنای حقیقی و مجازی) مطلق است و می‌تواند بسیاری از وابستگان از جمله همسران او را در بر گیرد. کاربردهای قرآنی نیز مؤیّد آن است، ولی بحث لغوی برای به دست آوردن مراد متکلّم، ناکافی است؛ زیرا در هر کاربردی، متکلّم حق دارد معنای لغوی را گسترش دهد یا مضیّق کند و با تکیه بر قرینه بگوید "فلان طایفه مراد من نیستند، اگرچه در محدوده دلالت لغت‌اند" یا "فلان طایفه مقصود من‌اند، هر چند معنای لغوی آنها را در بر نمی‌گیرد"؛ چنان‌که درباره پسر نوح (ع)، همسر او و همسر لوط (ع) چنین شده است. بر این پایه، ممکن است، در خانه سنگی و گِلی پیامبر اکرم (ص) کسانی باشند که اهل‌بیت سنگی او به شمار آیند، ولی سنخیت لازم را با "بیت‌النبوه" نداشته باشند و اهل آن بیت به شمار نیایند؛ چنان‌که خود آن حضرت در پاسخ پرسش ام‌ سلمه از "اهل البیت" بودن خود، وی را تنها از همسران شایسته پیغمبر دانست (نه اهل البیت)، با آنکه ام‌ سلمه انسان صالحی بود و در خانه آن حضرت زندگی می‌کرد و از اهل بیت خشتی و سنگی او بود، ولی در این کوی، شایستگی‌های ویژه لازم است.
2. می‌پذیریم که اصطلاح ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ حقیقتاً یا مجازاً همسر انسان را نیز در بر می‌گیرد، چنان که در قرآن کریم بر همسر حضرت ابراهیم (ع) اطلاق شده است، ولی بر پایه برخی قرائن، آیه تطهیر، دایره‌ای بسیار محدودتر از معنای لغوی دارد و همسران پیامبر را در برنمی‌گیرد و شاید همین شمول لغوی سبب شد، رسول اکرم (ص) تلاش کردند با سخنان و کارهای خود که به برخی از آنها اشاره شد، دایره شمول آیه را مشخص کرده، بفهمانند کدام یک از دو معنا، مقصود خدای متعال است.
3. اگر همسران پیامبر از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ باشند، باید پذیرفت که معاذالله پیامبر (ص) به جای تفسیر و تبیین قرآن با آن بازی کرده است؛ زیرا میان مصداقی با مصداق دیگر بی‌جهت فرق گذاشته است؛ در حالی که برخی از مصادیق را از بیرون منزل نزد خود فرا می‌خوانند، به برخی دیگر با آنکه صاحب‌خانه بودند، فرمان دور شدن دادند و حسرت یک "آری" را بر دلشان گذاردند.
4. قرآن کریم با سرزنش عموی پیامبر اکرم، مرگ و نابودی را با شدیدترین تعبیر نثار وی کرده: ﴿تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ﴾ و فرزند نوح را عملی غیر صالح شمرده و اساساً "اهل" نوح بودن او را نفی کرده است: ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾ چنان که همسر نوح (ع) و همسر لوط (ع) را مَثَل و الگوی کافران و خائن به بیت نبوّت دانسته و آنها را اهل آتش خوانده است: ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ﴾ روشن است که چنین کسانی نمی‌توانند اهل‌بیت پیامبران به شمار آیند، هرچند خویشاوند یا فرزند یا همسر آنان باشند. بر این پایه، امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: «قَالَ الصَّادِقُ (ع): وَلَايَتِي لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ وِلَادَتِي مِنْهُ لِأَنَّ وَلَايَتِي لَهُ فَرْضٌ وَ وِلَادَتِي مِنْهُ فَضْلٌ».
5. زنان پیامبر گرامی اسلام متعدد بودند و در خانه‌های مختلف زندگی میکردند؛ از این‌رو، در آیه سی‌و‌دوّم آمده است: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾ اگر آنان مصداق آیه تطهیر باشند باید جمله (اهل البیوت) میآمد، نه ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾.
6. پرسش امّ‌سلمه از پیامبر (ص) که آیا او هم از اهل‌بیت است یا این که از پیامبر خواست تا او را هم از اهل بیت قرار دهد، مؤیّد عدم صدق این عبارت بر زنان پیامبر است و گرنه شک و پرسش و یا درخواست ام‌سلمه از پیامبر (ص) بیهوده بود.
7. بر پایه گفتارهای اهل‌ سنت، همسر یک مرد از اهل‌بیت آن به شمار نمی‌آید. آلوسی می‌نویسد: "و روایاتی که دلالت دارد بر داخل بودن علی، فاطمه، و فرزندان این دو در زیر عبا و همچنین روایتی که پیامبر (ص) فرمود: "اینها اهل بیت من هستند" و در حق آنها دعا کرده است و روایاتی که ام‌ سلمه را جزء اهل‌ بیت ندانسته است، بیش از حد شمارش است و کلمه بیت به هر معنایی باشد، این آیه مخصوص اهل‌بیت است و مراد از این آیه، کسانی هستند که در زیر عباء بودند و زنان پیامبر (ص) شامل آیه تطهیر نمی‌شوند". و در جایی دیگر می‌نویسد: "زنان پیامبر به هیچ وجه داخل اهل‌بیت که یکی از ثقلین هستند، نمی‌شوند".