آیا همسران پیامبر جزء اهل بیت به‌ شمار می‌آیند؟ (پرسش)

آیا همسران پیامبر جزء اهل بیت به‌ شمار می‌آیند؟
موضوع اصلی	آیا همسران پیامبر جزء اهل بیت به‌ شمار می‌آیند؟
مدخل بالاتر	امامت در قرآن / آیه تطهیر
مدخل اصلی	؟
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

آیا همسران پیامبر جزء اهل بیت به‌ شمار می‌آیند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

پاسخ نخست

علی خراسانی

حجت الاسلام و المسلمین خراسانی، علی در مقاله «آیه تطهیر» در این‌باره گفته‌ است:

«عکرمه بر اختصاص آیه تطهیر به همسران پیامبر اصرار می‌ورزید، تا آنجا که برای مباهله بر آن اعلان آمادگی کرده است. این نظر فقط از عکرمه که از نظر عقیده طرفدار خوارج و از منحرفان در دین بود، مطرح شده است؛ وی که خدمتگزار ابن عباس بود و پس از وفات او مطالب دروغی را به او نسبت می‌داد، تا آنجا که ضرب المثل شده بود. آیا حدیث چنین فردی، آن هم در موضوعی که در آن متهم است، قابل احتجاج و استناد است؟ همچنین با روایات فراوان شأن نزول آیه در مورد اهل کساء ناسازگار است. افزون بر این، همۀ ضمایر در جمله‌های قبل و بعد آیه، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت.

در مورد نظریه جمع میان همسران و اهل کساء هم باید گفت: این نظریه در میان اهل سنت شهرت دارد و طرفداران آن در شمول آیه به همسران پیامبر (ص) به سیاق آیات استدلال نموده‌اند زیرا آیات پیش از آیۀ تطهیر و آیۀ پس از آن، به همسران پیامبر (ص) مربوط است؛ در عین حال، ضمیر ﴿عَنكُمُ﴾ نشان می‌دهد تعدادی از مردان نیز در اهل بیت داخل‌اند.

در پاسخ به این استدلال باید توجه داشت، انطباق ترتیب نزول با ترتیب کنونی قرآن محرز نیست یعنی واقع شدن یک آیه به دنبال آیۀ قبل، موجب انعقاد سیاق نمی‌شود؛ افزون بر اینکه تأمّل در آیه نشان می‌دهد سیاق آیۀ تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنّث مخاطب که در مجموع ۲۲ ضمیر است به جمع مذکر مخاطب، نشان دهندۀ تغییر سیاق است؛ گذشته از اینکه آیۀ تطهیر، شأن نزولی مستقل از آیات مربوط به همسران حضرت دارد. همچنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر، سیاقی همراه با تکلیف و عتاب است و هیچ‌گونه ستایشی در آن نیست؛ در حالی که سیاق آیۀ تطهیر، سیاق تمجید و امتنان است.

ما هیچ دلیلی نداریم که جمله ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ﴾ همراه این آیات نازل شده؛ بلکه از روایات استفاده می‌شود این بخش جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است؛ حتّی در یک روایت هم نیامده این آیه در ضمن آیات زنان پیامبر (ص) نازل شده است.

پاسخ‌های دیگر

۱. حجت الاسلام و المسلمین ربانی گلپایگانی؛

علی ربانی گلپایگانی حجت الاسلام و المسلمین علی ربانی گلپایگانی در کتاب «امامت اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «عِکرمه بر اختصاص آیه تطهیر به همسران پیامبر اصرار ورزیده است. وی، گاهی این وجه را از ابن عباس نقل کرده و گاهی نیز بدون نقل از صحابه آن را مطرح نموده است. ابن مردویه از عکرمه نقل کرده که وی درباره آیه تطهیر می‌گفت: ليس بالذي تذهبون إليه، إنما هو نساء النبي (ص)]؛ عقیده شما [که مقصود از اهل بیت در آیه اهل کساء می‌باشند] درست نیست، بلکه مقصود همسران پیامبرند». در نقد سخن عکرمه نکات ذیل در خور توجه است: عکرمه از نظر عقیده، طرفدار خوارج، و با نجده بن عامر حروری هم‌رأی بود، وی تا آنجا به این عقیده پای‌بند بود که می‌گفت: دوست می‌داشتم در موسم حج می‌بودم و حربه‌ای می‌داشتم و با آن به حاجیان حمله می‌کردم. وی که خدمتگزار ابن عباس بود، پس از وفات او مطالب دروغی را به او نسبت می‌داد، تا آنجا که ضرب‌المثل شده بود. عبدالله بن عمر به خدمتگزار خود می‌گفت: از خدا بترس و آن گونه که عکرمه به ابن عباس نسبت دروغ می‌دهد، نسبت دروغ به من نده. سعید بن مسیب نیز به غلام خود چنین می‌گفت، و یحیی بن سعید انصاری او را کذّاب دانسته است. آیا حدیث چنین فردی، آن هم در موضوعی که در آن متهم است، قابل احتجاج و استناد می‌باشد؟ از عبارت عکرمه: ليس بالذي تذهبون إليه به دست می‌آید که نزول آیه تطهیر در شأن اصحاب کساء در میان مسلمانان معروف بوده است، و عکرمه برای سخن خود دلیلی جز این که آن را به ابن عباس نسبت داده، نقل نکرده است. سخن عکرمه در اختصاص آیه به همسران پیامبر (ص) با روایات فراوانی که عده‌ای از بزرگان صحابه در نزول آیه در شأن اهل کساء روایت کرده‌اند، ناسازگار است. از طریق سعید بن جبیر از ابن عباس روایت شده که گفته است آیه تطهیر در شأن همسران پیامبر نازل شده است. این حدیث از نظر سند ضعیف است؛ زیرا در سند آن افرادی هستند که مجهول و مترو کند یا قدح شده‌اند، از آن جمله صالح بن موسی است که او را با اوصافی چون ضعیف الحدیث، منکر الحدیث، متروک الحدیث، یروی المناکیر توصیف کرده‌اند. همین‌گونه است خصیف بن عبد الرحمان که از دیگر رجال سند حدیث است. افزون بر این از ابن‌عباس به طریق معتبری روایت شده که پیامبر (ص) به مدت نُه ماه هر روز به هنگام نماز، به درب خانه علی (ع) می‌آمد و می‌گفت: «السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمْ‏ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏ وَ بَرَكَاتُهُ‏ أَهْلَ‏ الْبَيْتِ»‏، سپس آیه تطهیر را تلاوت می‌کرد. شاهد دیگری که بر نظریه عکرمه نقل شده روایت عروه بن زبیر است که گفته است: آیه تطهیر در خانه عایشه و درباره همسران پیامبر (ص) نازل شده است. این روایت نیز قابل استناد نیست؛ زیرا اولاً مطابق احادیث بسیاری، آیه تطهیر در شأن اصحاب کساء نازل گردیده است، عایشه نیز که از راویان حدیث است، آن را همین گونه روایت کرده است. ثانیاً عروه از دشمنان امیرمؤمنان (ع) بوده و آشکارا در نکوهش او سخن می‌گفت. از یحیی بن عروه نقل شده که: پدرم هرگاه از علی (ع) یاد می‌کرد، در نکوهش او سخن می‌گفت. در نقل‌های بسیاری آمده است که عروة بن زبیر هرگاه نام علی (ع) برده می‌شد از شدت خشم دچار رعشه می‌شد و او را سبّ می‌کرد. او یکی از کسانی بود که معاویه از آنان خواسته بود تا روایاتی را در نکوهش امیرالمؤمنین (ع) وضع کنند. ابوهریره، عمرو بن عاص و مغیره بن شعبه نیز از آن جمله بودند طرفداران نظریه سوم (جمع میان اهل کساء و همسران پیامبر) بر این که آیه تطهیر شامل اهل کساء می‌شود به احادیث بسیاری که در این باره از عده‌ای از صحابه نقل شده استناد کرده‌اند، و در شمول آیه به همسران پیامبر (ص) به سیاق آیات استدلال نموده‌اند. بخش اول این نظریه با دیدگاه نخست که مورد اجماع شیعه و مورد قبول بسیاری از مفسران اهل‌سنّت است، هماهنگ می‌باشد، که درباره آن سخن خواهیم گفت. در نقد استدلال به سیاق آیات گفته شده است: ضمایر جمع در آیه تطهیر، جمع مذکر می‌باشد: ﴿عَنْكُمْ﴾ و ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾، در حالی که ضمایر قبل و بعد آنکه مربوط به همسران پیامبر است جمع مؤنث می‌باشند: ﴿قَرْنَ﴾، ﴿بُيُوتِكُنَّ﴾، ﴿تَبَرَّجْنَ﴾، ﴿أَقِمْنَ﴾، ﴿آتِينَ﴾، ﴿أَطِعْنَ﴾، ﴿وَاذْكُرْنَ﴾.تغییر ضمایر جمع مؤنث به جمع مذکر با فرضیه وحدت سیاق، سازگاری ندارد. اگر آیه تطهیر مربوط به همسران پیامبر (ص) بود مناسب این بود که گفته شود: إنما يريد الله ليذهب عنكن الرجس أهل البيت ويطهركن تطهيرا. در پاسخ نقد مزبور گفته شده است، مذکر آوردن دو ضمیر ﴿عَنْكُمْ﴾ و ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ به خاطر لفظ أهل در کلمه ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ است؛ چنان که در عرف زبان عربی، فردی به دیگری می‌گوید: كيف أهلك؟ و مقصود همسر یا همسران اوست، و او در پاسخ می‌گوید: هم بخير. یعنی به جای ضمیر هنّ ضمیر هم را به کار می‌برد؛ چنان که در آیه ۷۳ سوره هود که مخاطب، همسر حضرت ابراهیم (ع) است گفته شده است: ﴿رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ و علکنّ به کار نرفته است. پاسخ یاد شده قابل مناقشه است؛ زیرا مقصود از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ در سوره هود فقط همسر ابراهیم (ع) نیست، بلکه مقصود ابراهیم و خاندان اوست، و مذکر آوردن ضمیر از باب تغلیب مذکر بر مؤنث است، نه به خاطر لفظ اهل. ممکن است گفته شود: در آیه تطهیر نیز می‌توان به همین وجه استناد کرد و گفت: چون پیامبر (ص)، حضرت علی و حسنین (ع) نیز مقصود بوده است، از باب تغلیب مذکر بر مؤنث، ضمیرهای ﴿عَنْكُمْ﴾ و ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ جمع مذکر آورده شده است، ولی وجه مذکور در مورد آیه پذیرفته نیست؛ زیرا احادیث بسیاری که در شأن نزول آن روایت شده است بر اختصاص آن به اهل کساء دلالت دارند. افزون بر این که از آیه - چنان که بیان خواهد شد- عصمت اهل بیت استفاده می‌شود، و همسران پیامبر فاقد این ویژگی بودند».