آیه ۴۰ سوره احزاب چگونه بر اصل خاتمیت پیامبر اسلام دلالت دارد؟ (پرسش)

آیه ۴۰ سوره احزاب چگونه بر اصل خاتمیت پیامبر اسلام دلالت دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ ختم نبوت
مدخل بالاتر	اثبات ختم نبوت
مدخل اصلی	اثبات ختم نبوت در قرآن - آیه ۴۰ سوره احزاب
مدخل وابسته	ختم نبوت
تعداد پاسخ	۳ پاسخ

آیه ۴۰ سوره احزاب چگونه بر اصل خاتمیت پیامبر اسلام دلالت دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث ختم نبوت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی ختم نبوت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

صریحترین آیه‌ای که بر خاتمیت پیامبر اسلام (ص) دلالت می‌کند، آیه 40 از سوره احزاب است: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾.

واژه «خاتم» از ریشه «ختم»، به معنای «به پایان‌رساندن» است و در آیه بالا، به دو صورت قرائت شده است: 1) با کسر «تاء»؛ که در این صورت اسم فاعل بوده، معنای آیه این خواهد شد که محمد (ص) پایان دهنده سلسله انبیاست؛ 2) با فتح «تاء»، که در این صورت از سه احتمال ذیل خارج نخواهد بود:

الف) خاتَم، اسم بوده، به معنای «ما یُختم به» (آنچه به آن ختم می‌‌شود) باشد. در این فرض، معنای آیه این است که محمد (ص) پیامبری است که به وسیله آن سلسله پیامبران ختم می‌‌شود.

ب) خاتَم، اسم و به معنای «آخِر» (پایان، نهایت) باشد. در این صورت، آیه می‌‌گوید که محمد (ص) آخرین پیامبران است.

ج) خاتَمَ، فعل (مانند «ضارَبَ» باشد. بر پایه این احتمال، مفاد آیه آن است که محمد (ص) سلسله پیامبران را ختم کرده است.

با توجه به آنچه گفته شد، روشن می‌‌شود که آیه مورد بحث، در تمام فروض و احتمالات، بر این واقعیت گواهی می‌دهد که پیامبر اسلام (ص) آخرین پیامبر الهی است و پس از او پیامبر دیگری نخواهد آمد.

با این حال عده‌ای در دلالت آیه به ختم نبوت اشکال کرده‌اند که واژۀ "خاتم" به معنای انگشتر نیز آمده است، و شاید در این آیه هم منظور همین باشد که در این صورت خاتم النبیین به معنای زینت‌بخش پیامبران است و نه پایان‌بخش آن. لکن در پاسخ گفته شده است: اگرچه خاتم، به انگشتر تزیینی نیز اطلاق می‌‌‌شود، اما اطلاق کلمۀ خاتم به انگشتر به دلیل این بود که در گذشته به وسیلۀ انگشتر، پایان هر نامه ای را مهر می‌‌کردند، یعنی انگشتر به منزلۀ مهر پایانی نامه بود، لذا اگر به انگشتر هم خاتم گفته می‌‌شود به این دلیل است که صفت ختم دهندگی در آن وجود دارد، بنابراین هر چه که به خاتم وصف می‌‌شود از جمله پیامبر اسلام، باید این صفت یعنی ختم دهندگی در آن وجود داشته باشد. آیه علاوه بر اینکه خاتم بود پیامبر اسلام را به صراحت بیان می‌‌کند، اثبات کنندۀ این مطلب است که خاتمیت جزء ضروریات و قطعیات اعتقادی اسلام است، به شکلی که انکارش نفی ضروری دین شمرده می‌شود».

پاسخ به چند اشکال

درباره دلالت آیه یادشده بر خاتمیت پیامبر اسلام (ص) شبهاتی مطرح شده است که در اینجا در مورد را نقل کرده، پاسخ می‌‌دهیم: الف) گفته شده که واژه «خاتم» در این آیه، با فتح «تاء» و به معنای انگشتر است. بنابراین، آیه تنها در صدد ستایش و مدح رسول اکرم (ص) بوده، می‌‌گوید که او زینت پیامبران بوده است، آنچنان که انگشتر زینت انگشتان آدمی است. در پاسخ به این شبهه می‌‌توان گفت: اولاً، استعمال واژه «خاتم» در معنای زینت، در زبان عربی، استعمالی غریب و نامتعارف است و از این‌رو، با بلاغت قرآن سازگار نیست.

ثانیاً، اگر مقصود آیه تشبیه پیامبر (ص) به انگشتر از جهت زینت‌بودن می‌‌بود، شایسته آن بود که به تاج و امثال آن تشبیه گردد،؛ چراکه این الفاظ معنای زینت را صورت بهتری می‌‌رسانند.

ثالثاً، معنای انگشتر برای واژه «خاتم» معنایی مجزا از معانی‌ای که قبلاً اشاره کردیم، نیست؛ زیرا انگشتر را در لغت عرب، از آن‌رو خاتم نام نهاده‌اند که در روزگاران گذشته پایان‌نامه‌ها را به آن مهر می‌‌کردند و از این‌رو، پایان‌بخش و ختم‌کننده نامه بود. بنابراین، معنای «خاتم» از احتمال‌هایی که ما قبلاً ذکر کردیم، خارج نیست و روشن شد که آیه، بر پایه تمام احتمالات مربوط به معنای «خاتم»، بیانگر خاتمیت پیامبر اسلام (ص) است.

ب) شبهه دیگری که در مورد دلالت آیه مورد بحث بر خاتمیت پیامبر (ص) طرح شده، آن است که بر اساس این آیه،محمد (ص) آخرین نبی است و با بعثت او، سلسله انبیا پایان یافته است (خاتم النبیین)، اما آیه دلالتی بر ختم رسالت ندارد و از این‌رو، امکان بعثت رسولان الهی پس از پیامبر اسلام (ص) وجود دارد.

پاسخ این شبهه با بحثی که قبلاً (در فصل اول) در باب نسبت نبی و رسول داشتیم روشن می‌‌شود. در آنجا گفتیم که نبی، به لحاظ مصداق، اعم از رسول است، به این معنا که هر رسولی نبی است، اما عکس آن صادق نیست. از سوی دیگر، روشن است که هر حکمی که در مورد عام صادق باشد، در مورد خاص نیز صدق می‌‌کند. بنابراین، ختم نبوت، مستلزم ختم رسالت نیز خواهد بود..

علاوه بر آیه یاد شده آیاتی هم هستند که به صورت التزامی دلالت بر خاتمیت پیامبر (ص) می‌‌کنند:

1. ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾. لازمۀ این آیه خاتمیت پیامبر (ص) و شریعت آن است چراکه آیه کمال و جامعیت شریعت اسلام را متذکر می‌‌شود و لازمۀ پایان شریعت، ختم نبوت نیز هست.
2. ﴿وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ﴾ ظاهر ﴿مَنْ بَلَغَ﴾ مطلق و بدون محدودیت زمانی است که به معنای عدم ظهور پیامبر (ص) و شریعت دیگر نیز هست.
3. ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، آیه صراحت در این نکته دارد که با نزول قرآن، وحی الهی به اتمام رسیده و دیگر کلمات آسمانی تکرار نخواهد شد؛ لازمۀ این بیان، ختم شریعت و ختم نبوت پیامبر اسلام است.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

1. عبدالحسین خسروپناه؛

عبدالحسین خسروپناه حجت الاسلام و المسلمین عبدالحسین خسروپناه در مقاله «خاتمیت» در این‌باره گفته‌‌ است: «مشهورترین آیۀ قرآن کریم درباره خاتمیت پیامبر اسلام آیۀ: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ است. عده ای در دلالت آیه به ختم نبوت اشکال کرده‌اند که واژۀ "خاتم" به معنای انگشتر نیز آمده است، و شاید در این آیه هم منظور همین باشد که در این صورت خاتم النبیین به معنای زینت‌بخش پیامبران است و نه پایان‌بخش آن. لکن در پاسخ گفته شده است: اگرچه خاتم، به انگشتر تزیینی نیز اطلاق می‌‌‌شود، اما اطلاق کلمۀ خاتم به انگشتر به دلیل این بود که در گذشته به وسیلۀ انگشتر، پایان هر نامه ای را مهر می‌‌کردند، یعنی انگشتر به منزلۀ مهر پایانی نامه بود، لذا اگر به انگشتر هم خاتم گفته می‌‌شود به این دلیل است که صفت ختم دهندگی در آن وجود دارد، بنابراین هر چه که به خاتم وصف می‌‌شود از جمله پیامبر اسلام، باید این صفت یعنی ختم دهندگی در آن وجود داشته باشد. آیه علاوه بر اینکه خاتم بود پیامبر اسلام را به صراحت بیان می‌‌کند، اثبات کنندۀ این مطلب است که خاتمیت جزء ضروریات و قطعیات اعتقادی اسلام است، به شکلی که انکارش نفی ضروری دین شمرده می‌شود».

2. محمد سعیدی مهر؛

محمد سعیدی مهر آقای محمد سعیدی مهر در «آموزش کلام اسلامی ج۲» در این‌باره گفته‌‌ است: صریحترین آیه‌ای که بر خاتمیت پیامبر اسلام (ص) دلالت می‌کند، آیه 40 از سوره احزاب است: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾. واژه «خاتم» از ریشه «ختم»، به معنای «به پایان‌رساندن» است و در آیه بالا، به دو صورت قرائت شده است: 1) با کسر «تاء»؛ که در این صورت اسم فاعل بوده، معنای آیه این خواهد شد که محمد (ص) پایان دهنده سلسله انبیاست؛ 2) با فتح «تاء»، که در این صورت از سه احتمال ذیل خارج نخواهد بود: الف) خاتَم، اسم بوده، به معنای «ما یُختم به» (آنچه به آن ختم می‌‌شود) باشد. در این فرض، معنای آیه این است که محمد (ص) پیامبری است که به وسیله آن سلسله پیامبران ختم می‌‌شود. ب) خاتَم، اسم و به معنای «آخِر» (پایان، نهایت) باشد. در این صورت، آیه می‌‌گوید که محمد (ص) آخرین پیامبران است. ج) خاتَمَ، فعل (مانند «ضارَبَ» باشد. بر پایه این احتمال، مفاد آیه آن است که محمد (ص) سلسله پیامبران را ختم کرده است. با توجه به آنچه گفته شد، روشن می‌‌شود که آیه مورد بحث، در تمام فروض و احتمالات، بر این واقعیت گواهی می‌دهد که پیامبر اسلام (ص) آخرین پیامبر الهی است و پس از او پیامبر دیگری نخواهد آمد. پاسخ به چند اشکال درباره دلالت آیه یادشده بر خاتمیت پیامبر اسلام (ص) شبهاتی مطرح شده است که در اینجا در مورد را نقل کرده، پاسخ می‌‌دهیم: الف) گفته شده که واژه «خاتم» در این آیه، با فتح «تاء» و به معنای انگشتر است. بنابراین، آیه تنها در صدد ستایش و مدح رسول اکرم (ص) بوده، می‌‌گوید که او زینت پیامبران بوده است، آنچنان که انگشتر زینت انگشتان آدمی است. در پاسخ به این شبهه می‌‌توان گفت: اولاً، استعمال واژه «خاتم» در معنای زینت، در زبان عربی، استعمالی غریب و نامتعارف است و از این‌رو، با بلاغت قرآن سازگار نیست. ثانیاً، اگر مقصود آیه تشبیه پیامبر (ص) به انگشتر از جهت زینت‌بودن می‌‌بود، شایسته آن بود که به تاج و امثال آن تشبیه گردد،؛ چراکه این الفاظ معنای زینت را صورت بهتری می‌‌رسانند. ثالثاً، معنای انگشتر برای واژه «خاتم» معنایی مجزا از معانی‌ای که قبلاً اشاره کردیم، نیست؛ زیرا انگشتر را در لغت عرب، از آن‌رو خاتم نام نهاده‌اند که در روزگاران گذشته پایان‌نامه‌ها را به آن مهر می‌‌کردند و از این‌رو، پایان‌بخش و ختم‌کننده نامه بود. بنابراین، معنای «خاتم» از احتمال‌هایی که ما قبلاً ذکر کردیم، خارج نیست و روشن شد که آیه، بر پایه تمام احتمالات مربوط به معنای «خاتم»، بیانگر خاتمیت پیامبر اسلام (ص) است. ب) شبهه دیگری که در مورد دلالت آیه مورد بحث بر خاتمیت پیامبر (ص) طرح شده، آن است که بر اساس این آیه،محمد (ص) آخرین نبی است و با بعثت او، سلسله انبیا پایان یافته است (خاتم النبیین)، اما آیه دلالتی بر ختم رسالت ندارد و از این‌رو، امکان بعثت رسولان الهی پس از پیامبر اسلام (ص) وجود دارد. پاسخ این شبهه با بحثی که قبلاً (در فصل اول) در باب نسبت نبی و رسول داشتیم روشن می‌‌شود. در آنجا گفتیم که نبی، به لحاظ مصداق، اعم از رسول است، به این معنا که هر رسولی نبی است، اما عکس آن صادق نیست. از سوی دیگر، روشن است که هر حکمی که در مورد عام صادق باشد، در مورد خاص نیز صدق می‌‌کند. بنابراین، ختم نبوت، مستلزم ختم رسالت نیز خواهد بود..

3. محمد حسن قدردان قراملکی؛

محمد حسن قدردان قراملکی حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن قدردان قراملکی در کتاب «دین و نبوت» در این‌باره گفته‌‌ است: آیاتی که به صورت التزامی دلالت بر خاتمیت پیامبر (ص) می‌‌کنند: ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾. لازمۀ این آیه خاتمیت پیامبر (ص) و شریعت آن است چراکه آیه کمال و جامعیت شریعت اسلام را متذکر می‌‌شود و لازمۀ پایان شریعت، ختم نبوت نیز هست. ﴿وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ﴾ ظاهر ﴿مَنْ بَلَغَ﴾ مطلق و بدون محدودیت زمانی است که به معنای عدم ظهور پیامبر (ص) و شریعت دیگر نیز هست. ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، آیه صراحت در این نکته دارد که با نزول قرآن، وحی الهی به اتمام رسیده و دیگر کلمات آسمانی تکرار نخواهد شد؛ لازمۀ این بیان، ختم شریعت و ختم نبوت پیامبر اسلام است.

منبع‌شناسی جامع ختم نبوت

• کتاب‌شناسی ختم نبوت؛
• مقاله‌شناسی ختم نبوت؛
• پایان‌نامه‌شناسی ختم نبوت.