ابوالحسن مدائنی
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
آشنایی اجمالی
ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله بن ابی سیف مدائنی مورخ، محدث، متکلم، متبحر در سیر، مغازی، فتوح، ایام الناس، ایام العرب، انساب، روایت شعر و صاحب تصانیف بسیار بود[۱] و در سال ۱۳۲ یا ۱۳۵ه در بصره زاده شد.[۲] خطیب بغدادی؛ مدائنی را مولای عبدالرحمان بن سمره می‌‌داند،[۳] ولی الندیم او را مولای سمرة بن جندب ذکر کرده است، اما در ادامه به نقل از حفص فرد می‌‌گوید: ابوالحسن مدائنی، مُعمّر، ابوشَمِر، ابوبکر اصم، ابوعامر و عبدالکریم بن روح هر شش نفر غلام معمر بن اشعث بودند.[۴] به هر حال پس از رشد و نمو در بصره، به مدائن کوچید و به مدائنی ملقب گشت و آن گاه به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر ساکن بغداد شد.[۵] بی‌تردید، هدف او از این سفرها، کسب دانش و بهره‌گیری از اساتید برتر بوده است. در این راستا بیش از همه از قرة بن خالد بهره جست. علاوه بر قرة بن خالد، شعبه، جویریة بن اسماء، عوانة بن حکم، ابن ابی ذئب، مبارک بن فضاله، حماد بن سلمه و سلام بن مسکین از اساتید اویند. شماری از مشاهیر و بزرگان را از شاگردان و راویان وی برشمرده‌اند از جمله زبیر بن بکار، خلیفة بن خیاط، احمد بن ابی خیثمه، حارث بن ابی‌اسامه و حسین بن علی بن متوکل.[۶] شیخ مفید در الارشاد و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از روایات او بسیار بهره برده‌اند.[۷]
مدائنی از نظر مذهب، مشرب اهل سنت را داشت و غالب رجالیون این فرقه، وی را بسیار ستوده‌اند تا جایی که گویند: مدائنی به قدری موثق و مورد اعتماد بود که اگر روایتی را بدون سند نقل می‌‌کرد، پذیرفته می‌‌شد و اهل سنت خودِ وی را سند می‌‌دانستند.[۸] یحیی بن معین او را با لفظ ثقة ثقة ثقه توصیف کرده [۹] و ذهبی ضمن راستگو خواندن وی اسناد روایات ابوالحسن را عالی قلمداد می‌‌کند،[۱۰] هر چند در جای دیگری مدائنی را در حدیث قوی نمی‌داند.[۱۱]
همچنین به نقل از احمد بن یحیی نحوی گفته شده که برای آگاهی از اخبار جاهلیت به کتاب‌های ابوعبیده معمر بن مثنی، و درباره اخبار اسلام به کتاب‌های مدائنی رجوع کنید.[۱۲] وی در بغداد با اسحاق موصلی طرح دوستی ریخت و با وی همدم و مانوس بود و مدام به خانه اسحاق می‌‌رفت و آن گونه که برمی‌آید، موصلی کمک‌های مالی بسیار به او می‌‌کرده است. گویند: شبی از شب‌ها که مدائنی عازم خانه اسحاق بود، یحیی بن معین از او پرسید: کجا می‌‌روی؟ گفت: به منزل این کریمی (اسحاق موصلی) که خُم مرا از بالا تا پایین پُر از درهم و دینار می‌‌کند.[۱۳] مدائنی سه سال و به قولی سی سال[۱۴] آخر عمرش را روزه گرفت و با اینکه قریب یک قرن عمر کرد، وقتی در حال احتضار از او سؤال شد: چه دوست داری؟ گفت: دوست دارم زندگی کنم. ابوالحسن مدائنی زمانی بر مأمون عباسی وارد شد و به تمجید از علی بن ابی طالب (ع) پرداخت و بنی امیه را لعن و از سانسور آنان در شام شکوه کرد.[۱۵] طبیعتاً این جریان مربوط به بیست سال آخر عمر وی و زمانی است که مأمون پایتخت خود را از مرو به بغداد انتقال داد.
وی در نهایت پس از عمری نسبتاً طولانی در ۹۳ سالگی، در ذی قعده سال ۲۲۵ در بغداد [۱۶] و در منزل اسحاق موصلی درگذشت،[۱۷] گرچه مرگ او در مکه نیز گزارش شده است.[۱۸]
مدائنی در حوزه‌های مختلف و متعدد قلم زده است. الندیم آثار و تألیفات او را این گونه تقسیم‌بندی می‌‌کند: اخبار پیامبر اخبار قریش اخبار ازدواج‌های اشراف اخبار زنان اخبار خلفا (از ابوبکر تا معتصم عباسی) احداث فتوح اخبار عرب اخبار شعرا و دیگران و کتاب‌هایی که در این تقسیم‌بندی نمی‌گنجد. این آثار و تألیفات را الندیم به نقل از ابن کوفی چنین آورده است: امهات النبی صفة النبی عهود النبی عهود النبی (آخر) رسائل النبی کتب النبی الی الملوک کتاب آیات النبی خطب النبی دعاء النبی ازواج النبی خطب النبی (اخبار النبی) اقطاع النبی (فتوح النبی) صلح النبی سرایا النبی الخاتم و المرسل من کتب له النبی کتابا و امانا المغازی الوفود (شامل وفود یمن، مضرو ربیعه) اموال النبی و کُـتّابه و من کان ترد علیه الصدقة من قریش العرب اخبار المنافقین تسمیة المنافقین و من نزل فیه القرآن منهم و من غیرهم تسمیة الذین یؤذون النبی و تسمیة المستهزئین الذین جعلوا القرآن عضین خبر الافک السرایا عمال النبی علی الصدقات ما نهی عنه النبی خطب علی (ع) و کتبه الی عمّاله اخبار ابی طالب و وُلده الفاطمیات فضائل محمد بن الحنفیه فضائل جعفر بن ابی طالب فضائل عبدالله بن جعفر کتاب معاویة بن عبدالله (بن جعفر) کتاب عبدالله بن معاویه اسماء من قتل من الطالبیین نسب قریش و اخبارها فضائل قریش فضائل الحارث بن عبدالمطلب کتاب عباس بن عبدالمطلب عبدالله بن عباس علی بن عبدالله بن عباسامر محمد بن علی بن عبدالله بن عباس عبدالله بن عامر بن کریز عمر بن عبدالله بن معمر یحیی بن عبدالله بن الحارث العاص بن امیه آل ابی العاص (آل ابی العیص) عمرو بن سعید بن العاص بشر بن مروان بن الحکم خبر حکم بن ابی العباس عبدالرحمان بن سمره ابن ابی عتیق عمرو بن الزبیر اخبار زیاد بن ابیه مناکح زیاد و ولده و دعوته هجاء حسان لقریش الجوابات (شامل جواب‌های قریش، مضر، ربیعه، موالی و یمنی ها) الصداق الولائم المناکح النواکح و النواشز المغیرات المقینات المتردفات من قریش من جمع بین اختین و من تزوج ابنة امرأته و من جمع اکثر من اربع و من تزوج مجوسیّة من کره مناکحته من مَیَل عنها زوجها من هجاها زوجها من شکت زوجها او شکاها من نهیت عن تزویج رجل فتزوجته من تزوج من الاشراف فی کلب من تزوج فی ثقیف من قریش من وصف امرأةً فاحسن من تزوج من نساء الخلفاء مناقضات الشعراء و اخبار النساء الکلبیات العواتک کتاب البکر مناکح الفرزدق تسمیة الخلفاء و کتابهم (کناهم) و اعمارهم تاریخ اعمار الخلفاء تاریخ الخلفاء، طبری از این کتاب به روایت عمر بن شبه فراوان بهره جسته است حلی الخلفاء اخبار الخلفاء الکبیر، شامل اخبار ابوبکر، عمر، عثمان، علی (ع)، معاویه، یزید، معاویه دوم، عبدالله بن زبیر، مروان بن حکم، عبدالملک، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید، یزید بن ولید، مروان حمار، سفاح، منصور، مهدی، هادی، هارون، امین و ماجرای قتل او، مأمون و معتصم اخبار السفاح ،آداب السلطان، الرده الجمل الغارات النهروان مرج راهط الربذه و مقتل خنیس، مقتل عمرو بن سعید بن العاص، خلاف عبدالجبار الازدی و مقتله، مقتل یزید بن عمرو بن هبیره، مقتل عثمان بن عفان، اخبار الحجاج و وفاته، خبر ضابی بن الحارث البرجمی توبة بن مضرس الخوارج، بنی ناجیه و الحریث بن راشد و مصقلة بن هبیره (مختصر الخوارج)، عبدالله بن عامر الحضرمی، اسماعیل بن هبّار عمرو بن الزبیر، عباد بن الحصین حرة راقم، ابن الجارود بروشنقباد زیاد بن عمرو بن الاشرف العتکی، سلم بن قتیبه و روح بن حاتم المسور، بن عمر بن عباد الحبطی و عمرو بن سهل یوم، سنبیل فتوح الشام ایام ابی بکر(اول خبر الشام)، مرج الصقر، ایام ابی بکر خبر بصری خبر الباقوصه، خبر دمشق ایام عمر، خبر قحل حمص الیرموک، الیا قیساریه عسقلان غزّه قبرس کتاب عمرو بن سعد الانصاری، فتوح العراق، وفاة ابی بکر ،خبر الجسر، خبر مهران و مقتله، یوم النخیله، خبر القادسیه، المدائن، جلولاء، نهاوند خبر البصره و فتوحها و یحتوی علی دشتمیشان، ولایة المغیره بن شعبه، ولایة ابی موسی خبر الاهواز، خبر مناذر، خبر نهر تبری (تیری)، خبر الشوش ،خبر تستر(شوشتر)، خبر القلعه، خبر الهرمزان، خبر ضبه بن محصن، خبر جندیشاپور، خبر صهرناج قریة العبدی ،خبر سرّق خبر مهر جا نقدق، خبر ما سندان (ما سبدان)، خبر قلعه سرق، خبر رامهرمز، خبر الهان و الاساوره، فتوح خراسان و یحتوی علی: ولایة الجنید بن عبدالرحمان، رافع بن اللیث بن نصر بن سیار، اختلاف الروایة فی خبر، قتیبه بخراسان، نوادر، قتیبه بن مسلم بخراسان، ولایة اسد بن عبدالله القسری، ولایة نصر بن سیار، الدولة ثغر الهند، عمّال الهند، فتوح سجستان، کتاب فارس، فتح الابله اخبار ارمینیه، کتاب کرمان، فتح کابل، و زابلستان القلاع و الاکراد[۱۹] کتاب عمّان، فتوح، جبال طبرستان، طبرستان، ایام الرشید، فتوح، مصر، الری و امرالعلوی، حسن بن زید و مامُدح به من الشعر و عماله فتوح الجزیره، فتوح البامر، فتوح الاهواز، فتوح الشام، فتح شهرک، امر البحرین، فتح برقه، فتح مکران، فتوح الحیره، موادعة النوبه خبر ساریة بن زُنیم، فتوح الری، فتوح جرجان و طبرستان البیوتات الجیران اشراف عبدالقیس اخبار ثقیف من نسب الی امّه من سمی باسم ابیه، من العرب الخیل و الرهان بناء الکعبه خبر خزاعه حما المدینه و جبالها و اودیتها، الاوائل المتیمین، التعازی المنافرات الاکله من جرد من الاشراف العقبه و البرده المسیرین القیافه و الفال و الزجر المروّه الحمقاء اللواطین خصومات الاشراف الخیل التمنی الجواهر المغنین المسمومین، کتاب کان بقال ذم الحسد من استجیب دعوته قضاة اهل المدینه قضاة اهل البصره، اخبار رقبة بن مصقله، مفاخرة العرب و العجم مفاخرة اهل البصرة و اهل الکوفه، ضرب الدراهم و الصرف، اخبار أیاس بن معاویه، خبر اصحاب الکهف صلاح المال خطبة واصل ادب الاخوان البخل المقطعات المتخیرات اخبار ابن سیرین الرسالة الی ابن ابی دؤاد النوادر اخبار المختار کتاب المدینه کتاب مکه المختضرین (یعنی کسانی که در جوانی مردند) معرفة المراقب و الرسوم المراعی و الجراد و یحتوی علی الکور و الطساسیح و جبایاتها المحاسن (فیه مایحتاج الیه من الاداب... عشرة الملوک)، حجة ابی بکراخبار الشعراء من نسبت الی امه، من الشعراء العمائر الشیوخ الغرماء، من هادن او غزا من افترض من الاعراب فی الدیوان، فندم و قال شعرا، المتمثلین من تمثل بشعر فی مرضه الابیات التی جوابها کلام، کتاب النجاشی من وقف علی قبر، من وقف علی قبر فتمثل بشعر من بلغه، موت رجل فتمثل بشعر او کلام من تشبّه، بالرجال من النساء من فضل الاعرابیات علی الحضریات، من قال شعرا علی البدیهه، من قال شعرا فی الاوابه الاستعداء علی الشعراء من قال شعرا فسمی به، من قال فی الحکومة من الشعراء، تفضیل الشعرا بعضهم علی بعض، من ندم علی المدیح و من ندم علی الهجاء، من قال شعرا و اجیب بکلام، کتاب ابی الاسود الدوئلی، خالد بن صفوان مهاجاة، عبدالرحمان بن حسان للنجاشی، قصیدة خالد بن یزید فی الملوک و الاحداث، اخبار الفرزدق قصیدة عبدالله بن اسحاق بن الفضل بن عبدالرحمان، خبر عمران بن حطّان الخارجی و النکد.[۲۰]
آثاری که الندیم از آنها یاد نکرده است، عبارت‌اند از: مقتل الحسین (ع)، الخونه لامیرالمؤمنین (ع) (شاید همان خطب علی باشد)، الحروب لامیرالمؤمنین (ص)[۲۱] ،السمیر المُغَرِّبین المکاید المرُدِفات من قریش (درباره زنانی از قریش که بیش از یک بار ازدواج کردند)؛ الفرج بین الشدة و الضیق (مدائنی اولین کسی است که در این باب کتابی نوشته است)؛ النساء الفوارک؛ اخبار زُفَر بن حارث (زفر متوفای ۷۵ه است. یاقوت از این کتاب به خط ابوسعید سکری بهره گرفته است)؛ کتاب صفین که ابن ابی الحدید از آن استفاده کرده و ابن معصوم در الدرجات الرفیعه از آن اقتباس‌هایی کرده است؛ امهات الخلفاء که باز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از آن بهره جسته است؛ زکن أیاس، شاید همان کتاب ایاس بن معاویه باشد؛ النساء الناشزات، شاید همان النواکح و النواشز باشد الاحداث[۲۲] و اسباب النزول [۲۳].[۲۴]
جستارهای وابسته
- ابن مدائنی (فرزند)
منابع
جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱
پانویس
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص۴۰۰.
- ↑ الفهرست (الندیم)، ص۱۱۳ ـ ۱۱۷.
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱۲، ص۵۴.
- ↑ الفهرست (الندیم)، ص۱۱۳ ـ ۱۱۷.
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱۲، ص۵۴.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص۴۰۰.
- ↑ ریحانة الادب، ج ۵، ص۲۶۶.
- ↑ معجم الادباء، ج ۱۴، ص۱۲۴.
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱۲، ص۵۴.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص۴۰۰.
- ↑ میزان الاعتدال، ج ۳، ص۱۵۳.
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱۲، ص۵۴.
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱۲، ص۵۴.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص۴۰۰.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص۴۰۰.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص۴۰۰.
- ↑ معجم الادباء، ج ۱۴، ص۱۲۴.
- ↑ اللباب فی تهذیب الانساب، ج ۳، ص۱۸۲.
- ↑ اثری بنام اخبار القلاع نیز دارد که شاید همین باشد مروج الذهب، ج ۲، ص۷۰؛ الاکمال، ج ۴، ص۱۹۸.
- ↑ الفهرست (الندیم)، ص۱۱۳ ـ ۱۱۷.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۹۵، ۱۹۲ و ۲۸۱.
- ↑ تاریخ التراث العربی، ج ۱، ص۱۳۹ ـ ۱۴۲.
- ↑ هدیة العارفین، ج ۱، ص۶۷۰
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱، ص۵۵۴-۵۵۶.