احدیت در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احدیت است. احدیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احدیت در قرآن - احدیت در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

نام الهی احد

واژه اَحَد بر وزن فَعَل از ریشه «و ح د» مشتق و به علت تخفیف، «واو» به «الف» تبدیل شده است

«أحد» و «واحد» با این که در لغت بر یک معنا، یعنی اول اعداد دلالت می‌‌کنند فرق‌های فراوانی نیز دارند که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

1. احد به چیزی اطلاق می‌‌شود که هیچ کثرت خارجی و ذهنی را نمی‌پذیرد و به این دلیل، قابل شمارش نبوده و نمی‌توان گفت: أحد، اثنان، ثلاثة... ، ولی واحد چنین نیست و ممکن است در خارج یا ذهن، دوم، سوم و... داشته باشد .
2. أحد هنگامی که در نفی به کار می‌‌رود، شمول بیشتری در نفی دارد، برای مثال وقتی گفته می‌‌شود: "ما في الدار واحد" معنایش این است که در خانه یک نفر نیست، ولی ممکن است دو نفر در خانه باشد، اما هنگامی که گفته می‌‌شود: "ما في الدار أحد" معنایش این است که هیچ انسانی در خانه نیست .
3. واحد و أحد در نفی برای هر موجودی استعمال می‌‌شوند، ولی در اثبات با یکدیگر فرق دارند،؛ چراکه واحد صفت هر موجودی واقع می‌‌شود، ولی أحد به صورت مقیّد برای همه موجودات و به صورت مطلق، فقط برای واجب تعالی به کار می‌‌رود .
4. أحد بر خلاف واحد جمع بسته نمی‌شود. ازهری نقل می‌‌کند: شخصی از ابن عباس پرسید: آیا آحاد جمع أحد است، او گفت: احد جمع ندارد. می‌‌توان گفت: آحاد جمع واحد است، چنان که أشهاد جمع شاهد است .

از نظر متکلمان و فلاسفه، صفت یا اسم أحد بیان‌گر توحید أحدی و نفی هرگونه ترکیبی از واجب تعالی است .

اقسام ترکیب عبارتند از:

1. ترکیب از مادّه و صورت خارجی در عناصر و مرکبات آنها .
2. ترکیب از اجزای مقداری، مثل اجزای فرضی خط، سطح و جسم تعلیمی(حجم).
3. ترکیب از جنس و فصل، مانند ترکیب انسان از حیوان و ناطق .
4. ترکیب از ماده و صورت عقلی، مانند اعراض.
5. ترکیب از وجود و ماهیت، که تمام ممکنات را در برمی گیرد .

صفت یا اسم واحد در خداوند به این معناست که خداوند در صفات خود یکتاست و شریک ندارد اگر چه گاهی در معنای أحد نیز به کار رفته است .

حاصل آنکه أحد و واحد هر دو ناظر به توحید ذاتی خداوند می‌‌باشد، با این تفاوت که أحد به معنای بسیط بودن ذات اقدس الهی است و واحد به معنای بی‌همتا بودن ذات خداوند، و گاهی نیز واحد در معانی بسیط بودن ذات نیز به کار رفته است.

عرفا برای خداوند مراتبی اعتبار می‌‌کنند، یکی از آنها مرتبه أحدیت است، که از آن به مرتبه غیب الغیوب، الهویّة الغیبیّة، الغیب المطلق نیز تعبیر می‌‌کنند. به ذات واجب تعالی به لحاظ این مرتبهأحد می‌‌گویند، به این معنا که ذات خداوند را از حیث وجود و هویتش در نظر بگیریم که تمام تعیّنات و مفهومات، حتی مفهوم ذات، وجود و هویت، در این مرحله نفی می‌‌شود . این مرتبه هیچ اسم و نشانی ندارد و معرفت و ادراک، به آن تعلق نمی‌گیرد، نه مقید به تعیّن است و نه مطلق از آن و این اطلاق، امر سلبی است که مستلزم سلب جمیع اوصاف و احکام و نعوت، از خداوند است .

مرتبه دیگر خداوند مرتبه واحدیت و الاهیت است که صفات و مفاهیم در این مرتبه مورد توجه قرار گرفته و عین ذات اعتبار می‌‌شوند و به اعتبار همین مرحله می‌‌توان مفاهیم صفات را جدا از یکدیگر و جدا از ذات، در نظر گرفت و صفات، کثیر می‌‌شوند و به واسطه این کثرت، مظاهر اسما و صفات نیز کثیر گشته و عالم، خلق می‌‌شود .

گـرچه کلمه أحد در قرآن فراوان به کار رفته است، لکن تنها در یک مورد به معنای أحدیت ذات خداوند استعمال شـده و واحد نیز در آیات زیادی از قرآن به کار رفته است، از قبیل: وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ. در این آیه واحد علاوه بر نفی شریک از ذات الهی، اولاً، بیان کننده انحصار صفات الوهیت، خالقیت، علم، قدرت و سایر صفات کمال در خداوند بوده، و ثانیاً، عینیت هر یک از صفات کمال با ذات الهی را نیز تبیین می‌‌کند وگاهی واحد برای نفی تکثر در ذات و برای بیان أحدیت و بساطت مطلقه ذات به کار رفته است، مانند قول خداوند: لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا إِلَهٌ وَاحِدٌ. این آیه ردّ تثلیث مسیحیت اسـت که ذات خداوند را به سه اقنوم وجود (أب)، اقنوم علم و کلمه (ابن) و اقنوم حیات (روح) تقسیم و تجزیه می‌‌کنند .

وحدت خداوند غیر عددی و به معنای نامتناهی بودن اوست، به همین دلیل، اکثر آیاتی که خداوند را به صفت واحد توصیف کرده، صفت قهّار بودن را نیز ذکر کرده، تا روشن شود که وحدت خداوند نه از جهت کاستی و ضعف است، بلکه از جهت غالب بودن و نامتناهی وواجب الوجود بودن اوست . علی (ع) می‌‌فرماید:«كُلُّ مُسَمًّى بِالْوَحْدَةِ غَيْرُهُ قَلِيلٌ»، هر واحد و تنهایی غیر از خداوند قلیل و اندک است، ولی خداوند وحدتش بر قلّت دلالت نمی‌کند و این که حکما گفته‌اند: واجب الوجود حقیقت بسیط است و هر بسیط الحقیقه‌ای تمام اشیا است، یعنی تمام کمالات را داراست، به همان حقیقت اشاره دارد .

از بررسی روایات روشن می‌‌شود که أحد و واحد در برخی موارد به یک معنا به کار می‌‌روند، از این روی در برخی روایاتاحد به واحد تفسیر شده است. شیخ صدوق از امام باقر (ع)، نقل می‌‌کند « اَلْأَحَدُ اَلْفَرْدُ اَلْمُتَفَرِّدُ وَ اَلْأَحَدُ وَ اَلْوَاحِدُ بِمَعْنًى وَاحِدٍ»، أحد موجودی است فرد تنها و أحد و واحد به یک معنا می‌‌باشند و در برخی روایات واحد به احد تفسیر شده است، چنان که علی ((ع) می‌‌فرماید: واحد بودن خداوند چهار معنا دارد که دو معنای آن نادرست و دو معنای دیگر درست است، اما آن دو معنای نادرست: یکی این که کسی بگوید: خداوند واحد است و مرادش از وحدت، وحدت عددی باشد، این معنا بر خداوند جایز نیست،؛ چراکه هر موجودی که فرض دوم برایش محال است در اعداد داخل نمی‌شود، چنان که قائل به تثلیث کافر است. معنای دیگر این که کسی خداوند را یک نوع از جنس بگیرد این نیز صحیح نیست،؛ چراکه مستلزم تشبیه خداوند است و ذات اقدس إله از مثل و مانند منزّه است. اما آن دو معنا از وحدتی که اثباتش برای خداوند صحیح است یکی نفی شبیه و شریک از او و دیگری احدیت ذات و صفات و بسیط بودن ذات خداوند از اجزا است، اعم از اجزای خارجی، عقلی، وهمی .

در پایان ذکر این نکته ضروری است که أحد جامع جمیع صفات سلبی است؛ زیرا هر نقصی مستلزم ترکیب ذات می‌‌شود و أحد آن را نفی می‌‌کند

منابع

1. صادقی، حسین، مقاله «أحد»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱