اخلاق اقتصادی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اخلاق است. اخلاق اقتصادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اخلاق اقتصادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارداخلاق اقتصادی یکی از اصول و پایه‌های نظام اقتصاد اسلام است. نظام اقتصادی اسلام عبارت است از مجموعه هماهنگی از رفتارها در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف که در راستای اهداف مد نظر اسلام در اقتصاد ساماندهی شده است. این رفتارها بر اساس مبانی و اهداف نظام اقتصادی شکل گرفته و در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف در نظام اقتصادی اسلام بررسی می‌گردد.
مقدمه
یکی از اصول و پایه‌های نظام اقتصاد اسلام، اخلاق اقتصادی است. اخلاق اقتصادی آن نوع از خصلت‌ها و صفات روحی عملی مانند زهد، توکل، امانت و ...[۱] است که به نحوی با اقتصاد سروکار دارد و در بهبود وضع اقتصاد مؤثر است[۲].
تفاوت اخلاق با حقوق در هدف، نیت و ضمانت اجرای آن است. هدف اخلاق دستیابی به سعادت و هدف حقوق تأمین نظم و استقرار عدالت است. تفاوت دیگر اینکه شرط کافی برای ارزش حقوقی داشتن یک عمل، موافقت آن با موازین و قوانین حقوقی است و نیّت تأثیری در ارزش حقوقی آن عمل ندارد. اما در ارزش قواعد اخلاقی نیت و انگیزه فاعل آن تأثیرگذار است. از طرف دیگر ضمانت اجرایی در حقوق با دولت است در حالی که ضامن اجرایی در اخلاق ـ اعم از الزامی یا غیر الزامی ـ خود فرد است[۳].
در رابطه با اخلاق اقتصادی بررسی سه محورِ رابطه انسان با خدا، اموال و منابع و دیگر انسان‌ها لازم است[۴].
در عرصه رابطه انسان با خدا به بررسی علل مؤثر بر امور معیشتی انسان و جامعه مانند توکل بر خدا در مقابل اعتماد به دیگران و حرص[۵]، شکر و سپاس از خدا در مقابل کفران نعمت[۶] و... پرداخته می‌شود.
زهد و ساده‌زیستی[۷] قناعت در مقابل در حرص[۸]، روحیه کار و تلاش و دوری از تنبلی[۹] نیز از جمله اخلاق اقتصادی در عرصه رابطه انسان با اموال و منابع است.
اخلاق اقتصادی در عرصه سوم یعنی رابطه انسان با دیگر انسان‌ها نیز عبارت است از انصاف و دوری از ستم[۱۰]، رفق و مدارا[۱۱] و ... . این رفتارها بر اساس قوانین الهی از طریق علل مجردی که در طول علل مادی قرار دارد در سعادت فرد و جامعه موثر هستند[۱۲].[۱۳]
رفتارهای اقتصادی
نظام اقتصادی اسلام عبارت است از مجموعه هماهنگی از رفتارها در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف که در راستای اهداف مد نظر اسلام در اقتصاد ساماندهی شده است. این رفتارها بر اساس مبانی و اهداف نظام اقتصادی شکل گرفته و در سه حوزه تولید، توزیع و مصرف در نظام اقتصادی اسلام بررسی می‌گردد.
تولید در نظام اقتصادی اسلام
اصول مهم در رابطه با تولید عبارت‌اند از:
- کار و تولید به انگیزه قرب الهی، و تلاش برای کسب رضایت خدا[۱۴]؛
- در نظر گرفتن اولویت‌ها و مصالح نظام اسلام در تولید[۱۵]؛
- بهره‌گیری صحیح و بهینه از امکانات جامعه[۱۶]؛
- تولید در جهت استقلال و رهایی از وابستگی و خودکفایی در زمینه‌های مختلف اقتصادی[۱۷]؛
- در نظر گرفتن اخلاق در نظام تولید؛ در نظر گرفتن نیاز عمومی خصوصاً محرومین[۱۸]؛
- داشتن نظم و برنامه در تولید و عرضه مناسب و صادرات[۱۹]؛
- جلوگیری از اخلال در نظام تولید و انحصار و نابودی کارگاه‌های خرد[۲۰]؛
- اهمیت نقش کارگر در تولید و رعایت حقوق آنها[۲۱].[۲۲]
توزیع در نظام اقتصادی اسلام
در نظام اقتصاد اسلامی، به تخصیص و تقسیم‌بندی منابع تولید که «ثروت‌های اولیه» نامیده می‌شوند و بهره‌برداری و تبدیل آنها به کالاها از طریق کار که «ثروت‌های ثانویه» نامیده می‌شود، توزیع می‌گویند. این امر نه تنها یکی از معضلات و موارد اختلاف نظام‌های اقتصادی بوده بلکه برقراری عدالت اجتماعی در جامعه نیز بستگی به ارائه راه حل مناسبی در مورد مشکل یاد شده دارد. اصول حاکم بر توزیع ثروت و درآمد عبارت است از:
- برخورداری عموم افراد جامعه از رفاه[۲۳]؛
- رفع تبعیض در امتیازات قانونی و دسترسی برابر به فرصت‌ها[۲۴]؛
- پرداخت حقوق مستضعفین و رفع نیازهای آنان توسط دولت و ثروتمندان[۲۵].[۲۶]
مصرف در نظام اقتصادی اسلام
در نظام اقتصادی اسلام مصرف بر دو نوع مصرف شخصی بر پایه حد کفاف یا توسعه به‌دور از اسراف و مصرف اجتماعی بر دو قسم مصارف واجب ـ خمس، زکات، نذورات و... ـ و مستحب ـ انفاق، صدقات و... ـ به هدف کاهش نابرابری تقسیم می‌شود[۲۷]. اصول حاکم بر مصرف و درآمد عبارت است از:
- پرهیز از هزینه در امور حرام[۲۸]؛
- هزینه در جهت قرب الهی، عبادات، صدقات و...[۲۹]؛
- اعتماد به نفس و توجه به تولید داخلی[۳۰]؛
- عادت به ساده زیستی[۳۱]؛
- پرهیز از مصرف‌زدگی[۳۲]؛
- اجتناب از اسراف، تبذیر و تجملات[۳۳].[۳۴]
منابع
پانویس
- ↑ صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۷۷.
- ↑ میرمعزی، سید حسین، نظام اقتصادی اسلام، ص۴۶۱.
- ↑ حسینی، سید اکبر، اخلاقی و حقوقی، ۱۳۸۱.
- ↑ میرمعزی، سید حسین، نظام اقتصادی اسلام، ص۴۶۹.
- ↑ شرح چهل حدیث، ص۲۱۴؛ آداب الصلاة (آداب نماز)، ص۲۰۸ و ۲۲۰.
- ↑ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۸۱.
- ↑ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۹۳؛ صحیفه امام، ج۴، ص۱۷۹ و ۴۱۸؛ ج۲۰، ص۳۴۳.
- ↑ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۱۷.
- ↑ شرح چهل حدیث، ص۵۵۹؛ صحیفه امام، ج۷، ص۳۴۳ و ۴۳۹؛ ج۱۰، ص۳۸۴.
- ↑ صحیفه امام، ج۶، ۳۸۸ و ۳۹۵ و ۴۹۸ و ۵۱۰؛ ج۷، ۳۰۵ و ۵۳۳.
- ↑ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۱۵.
- ↑ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۵۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۴۶.
- ↑ صفا، احمد رضا، مقاله «نظام اقتصاد اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی، ص ۶۵۴.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۷، ص۲۸۲؛ ج۲۱، ص۲۳۲.
- ↑ صحیفه امام، ج۵، ص۵۴۰؛ ج۸، ص۱۹۷؛ ج۱۸، ص۴۵۹.
- ↑ صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۵۸.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۱، ص۴۱۳؛ ج۱۳، ص۳۳۶؛ ج۱۷، ص۲۸۲؛ ج۲۱، ص۱۵۸؛ وصیتنامه، ص۶۵ و ۹۰.
- ↑ صحیفه امام، ج۸، ص۱۴.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۷، ص۱۲۱ و ۱۲۲؛ ج۲۱، ص۱۵۸.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۷، ص۳۳.
- ↑ صحیفه امام، ج۶، ص۳۸۱؛ ج۷، ص۱۷۶؛ ج۲۱، ص۱۵۹.
- ↑ صفا، احمد رضا، مقاله «نظام اقتصاد اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی، ص ۶۵۷.
- ↑ صحیفه امام، ج۴، ص۱۸۲؛ ج۷، ص۳۱؛ ج۱۴، ص۲۹۱.
- ↑ صحیفه امام، ج۷، ص۷۸.
- ↑ صحیفه امام، ج۶ ص۳۱۳؛ ج۷، ص۹۸؛ ج۱۶، ص۳۳۲؛ وصیتنامه، ص۸۳.
- ↑ صفا، احمد رضا، مقاله «نظام اقتصاد اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی، ص ۶۶۰.
- ↑ بهاروندی، احمد، پژوهشی پیرامون الگوی مصرف مورد نظر در نظام اقتصادی اسلام، زمستان ۱۳۸۶.
- ↑ المکاسب المحرمة، ج۱، ص۷.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۰۱.
- ↑ صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۵۸؛ وصیتنامه، ص۴۰.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۷۱.
- ↑ صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۷۱؛ وصیتنامه، ص۳۶ و ۴۰.
- ↑ صحیفه امام، ج۶، ص۲۶۶؛ ج۱۵، ص۳۸۸.
- ↑ صفا، احمد رضا، مقاله «نظام اقتصاد اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی، ص ۶۶۱.