اسماعیل بن مراد در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن مراد است. اسماعیل بن مراد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن مراد در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

اسماعیل بن مرار، در هشت سند روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از الکافی و دیگر کتاب‌های حدیثی ذکر شده است؛ برای نمونه:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ قَالَ كَتَبَ الْحَسَنُ بْنُ الْعَبَّاسِ الْمَعْرُوفِيُّ إِلَى الرِّضَاS جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي مَا الْفَرْقُ بَيْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِيِّ وَ الْإِمَامِ قَالَ فَكَتَبَ أَوْ قَالَ الْفَرْقُ بَيْنَ الرَّسُولِ وَ النَّبِيِّ وَ الْإِمَامِ أَنَّ الرَّسُولَ الَّذِي يُنْزَلُ عَلَيْهِ جَبْرَئِيلُ فَيَرَاهُ وَ يَسْمَعُ كَلَامَهُ وَ يُنْزَلُ عَلَيْهِ الْوَحْيُ وَ رُبَّمَا رَأَى فِي مَنَامِهِ نَحْوَ رُؤْيَا إِبْرَاهِيمَS وَ النَّبِيُّ رُبَّمَا سَمِعَ الْكَلَامَ وَ رُبَّمَا رَأَى الشَّخْصَ وَ لَمْ يَسْمَعْ وَ الْإِمَامُ هُوَ الَّذِي يَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ لَا يَرَى الشَّخْصَ».

شرح حال راوی

در کتاب‌های رجالی قدما - مانند رجال برقی، رجال کشی، رجال نجاشی، فهرست شیخ طوسی - از اسماعیل بن مرار یاد نشده است و تنها شیخ طوسی در کتاب الرجال در باب "من لم يرو عنهم(ع)" از وی یاد کرده و نوشته است: "روى عن يونس بن عبد الرحمن و روى عنه إبراهيم بن هاشم" و به دنبال آن در کتاب‌های رجالی پسین یاد شده است؛ لکن در اسناد بسیاری از روایات قرار گرفته که مضامین بسیاری از آنها فقهی‌اند و در موضوعات دیگر معرفتی مانند تفسیر، اخلاق و عقاید نیز احادیثی نقل کرده است.

بر این اساس، اسماعیل بن مرار را می‌‌توان از راویان امامی مذهب که دارای جایگاه بالای حدیثی است، به شمار آورد؛ به ویژه که راوی تمام کتاب راوی جلیل القدری مانند یونس بن عبدالرحمن است و شخصیت جلیل القدری همچون ابراهیم بن هاشم القمی از وی روایت کرده است.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات اسماعیل بن مرار دانسته نیست و از اصحاب یکی از معصومان(ع) نیز شمرده نشده است؛ اما راوی کتاب یونس بن عبدالرحمن (متوفای ۲۰۸ هجری قمری) است که اگر در این سال دست کم بیست سال داشته باشد، دوران امام رضا، امام جواد و امام هادی(ع) را ادراک کرده؛ لکن روایتی از آن بزرگواران نقل نکرده است، بدان جهت شیخ طوسی او را در باب من لم یرو عنهم ذکر کرده که به معنای عدم روایت از ائمه(ع) است؛ نه به معنای عدم همدوران بودن با آن بزرگواران(ع).

آیت الله بروجردی، اسماعیل بن مرار را در طبقه هفتم از راویان ذکر کرده است.

استادان و شاگردان راوی

اسماعیل بن مرار از کسانی همچون یونس بن عبدالرحمن، محمد بن خالد البرقی، حسن بن عباس معروفی و عبدالجبار بن مبارک نهاوندی روایت کرده که از اساتید حدیثی او به شمار می‌آیند و افرادی نظیر ابراهیم بن هاشم و سهل بن زیاد الآدمی نیز از اسماعیل بن مرار روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی شمرده می‌شوند.

مذهب راوی

مضامین روایات اسماعیل بن مرار به ویژه روایات فقهی وی که مطابق با فقه اهل بیت(ع) است، از محکم‌ترین ادله امامی بودنش هستند.

جایگاه حدیثی راوی

گذشت که در میان قدما، تنها شیخ طوسی از اسماعیل بن مرار در کتاب الرجال یاد کرده؛ لکن درباره توثیق و تضعیف وی نظر نداده است، از این رو بعضی از رجالیان او را از راویان مجهول به شمار آوردند و روایتش را تضعیف کردند.

برخی قرائن، وثاقت یا دست‌کم حسن حال وی را به دست می‌دهند:

۱. ابن ولید (استاد شیخ صدوق) تمام روایات کتاب‌های یونس بن عبدالرحمن را درست و درخور اعتماد دانسته، درحالی که راوی همه آنها اسماعیل بن مرار است.

وحید بهبهانی نیز در ترجمه اسماعیل بن مرار می‌نویسد: روى عن يونس كتبه، وربما ىظهر من عبارة محمد بن الحسن بن الولىد الوثوق به، حىث قال: كتب يونس بن عبدالرحمن التي هي بالروايات كلها صحيحة معتمد عليها، إلا ما ينفرد به محمد بن عيسى عن يونس، و لم يروه غيره، فإنه لا يعتمد عليه ولا يفتي به".

٢. کثرت روایت ابراهیم بن هاشم از اسماعیل بن مرار زیرا ابراهیم بن هاشم نخستین کسی است که به نشر احادیث کوفیان در قم پرداخت و محدثان قم که در پذیرش احادیث بسیار سختگیر بودند و با یافتن کوچک‌ترین ضعف در راوی، روایاتش را رد، و خودش را هم از قم بیرون می‌کردند، به روایات ابراهیم بن هاشم اعتماد کردند و آنها را پذیرفتند، بنابراین اگر کمترین تردیدی در روایات اسماعیل بن مرار بود، قطعاً ابراهیم بن هاشم آنها را نقل نمی‌کرد، پس نقل روایت ابراهیم بن هاشم از اسماعیل بن مرار گواه روشنی بر حسن حال اسماعیل بن مرار است.

۳. عدم استثنای نام اسماعیل بن مرار از سوی ابن ولید از کتاب نوادر الحکمه تألیف محمد بن احمد بن یحیی.

توضیح: کتاب نوادر الحکمه نوشته محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری است که محدثان آن را "دبة الشبيب" می‌خوانند و محمد بن احمد بن یحیی ثقه و مورد اعتماد است؛ لکن در نقل روایت، از راویان ضعیف روایت، و به روایات مرسل نیز اعتماد می‌کرده است، از این رو ابن ولید و به دنبالش شاگرد او شیخ صدوق مجموعه‌ای از راویان کتاب نوادر الحکمه را استثنا کردند و آنها را ضعیف دانستند که به مستثنیات ابن ولید معروف است و اسماعیل بن مرار که از راویان احادیث محمد بن احمد بن یحیی شمرده می‌شود، از جمله آن مستثنیات نمی‌باشد.

۴. واقع شدن اسماعیل بن مرار در سند روایت تفسیر علی بن ابراهیم قمی.

نمونه‌هایی از روایات غیر فقهی اسماعیل بن مرار:

1. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِS قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَS جُمِعَ الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي ثَلَاثِ خِصَالٍ النَّظَرِ وَ السُّكُوتِ وَ الْكَلَامِ فَكُلُّ نَظَرٍ لَيْسَ فِيهِ اعْتِبَارٌ فَهُوَ سَهْوٌ وَ كُلُّ سُكُوتٍ لَيْسَ فِيهِ فِكْرَةٌ فَهُوَ غَفْلَةٌ وَ كُلُّ كَلَامٍ لَيْسَ فِيهِ ذِكْرٌ فَهُوَ لَغْوٌ فَطُوبَى لِمَنْ كَانَ نَظَرُهُ عِبْرَةً وَ سُكُوتُهُ فِكْرَةً وَ كَلَامُهُ ذِكْراً وَ بَكَى عَلَى خَطِيئَتِهِ وَ أَمِنَ النَّاسُ مِنْ شَرِّهِ».
2. «حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍS يَقُولُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَيْكُمْ بِأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى مَنِ ائْتَمَنَكُمْ فَلَوْ أَنَّ قَاتِلَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَS ائْتَمَنَنِي عَلَى أَمَانَةٍ لَأَدَّيْتُهَا إِلَيْهِ».
3. «حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ أَنَّهُ قَالَ: كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍS إِذَا أُتِيَ بِالْمَالِ أَدْخَلَهُ بَيْتَ مَالِ الْمُسْلِمِينَ ثُمَّ جَمَعَ الْمُسْتَحِقِّينَ ثُمَّ ضَرَبَ يَدَهُ فِي الْمَالِ فَنَثَرَهُ يَمْنَةً وَ يَسْرَةً وَ هُوَ يَقُولُ يَا صَفْرَاءُ يَا بَيْضَاءُ لَا تَغُرِّينِي غُرِّي غَيْرِي:»

هَذَا جَنَايَ وَ خِيَارُهُ فِيهِ

إِذْ كُلُّ جَانٍ يَدُهُ إِلَى فِيهِ

1. «حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍS قَالَ: خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ لَمْ يَكُنْ فِيهِ كَثِيرُ مُسْتَمْتَعٍ قِيلَ وَ مَا هُنَّ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الدِّينُ وَ الْعَقْلُ وَ الْحَيَاءُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ حُسْنُ الْأَدَبِ وَ خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ لَهُ فِيهِ لَمْ يَتَهَنَّ بِالْعَيْشِ الصِّحَّةُ وَ الْأَمْنُ وَ الْغِنَى وَ الْقَنَاعَةُ وَ الْأَنِيسُ الْمُوَافِقُ».

اسماعیل بن مراد

اسماعیل بن مراد، در یک سند تفسیر کنز الدقائق به نقل از تفسیر القمی ذکر شده است:

«حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُرَادٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِS قَالَ كُشِطَ لَهُ عَنِ الْأَرْضِ وَ مَنْ عَلَيْهَا وَ عَنِ السَّمَاءِ- وَ مَنْ فِيهَا وَ الْمَلَكِ الَّذِي يَحْمِلُهَا وَ الْعَرْشِ وَ مَنْ عَلَيْهِ، وَ فُعِلَ ذَلِكَ بِرَسُولِ اللَّهِa وَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَS» .

شرح حال راوی

در عنوان یاد شده تصحیف رخ داده و درست آن، اسماعیل بن مرار است، به چهار دلیل:

1. اسماعیل بن مراد در کتاب‌های رجالی و در اسناد روایات ذکر نشده؛ ولی عنوان اسماعیل بن مرار هم در کتاب‌های رجالی ذکر شده است؛ هم در اسناد روایات.
2. روایت یاد شده در جوامع روایی و به نقل از تفسیر القمی نقل، و در سندش اسماعیل بن مرار ثبت شده است.
3. اسماعیل بن مرار در طریق شیخ طوسی به کتاب یونس بن عبدالرحمن قرار گرفته است.
4. اسماعیل بن مرار روایات فراوانی از یونس بن عبدالرحمن در کتاب‌های معتبر حدیثی شیعه مانند الکافی و تهذیب الاحکام نقل کرده است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴