اسماعیل بن موسی بن جعفر در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن موسی بن جعفر است. اسماعیل بن موسی بن جعفر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن موسی بن جعفر در معارف و سیره رضوی - اسماعیل بن موسی بن جعفر در معارف مهدویت - اسماعیل بن موسی بن جعفر در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسماعیل بن موسی بن جعفر[۱] تنها در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق[۲] به نقل از علل الشرائع ذکر شده است: «أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ(ع) قَالَ: سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ(ع) مَا بَالُ الْمُتَهَجِّدِينَ بِاللَّيْلِ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً قَالَ لِأَنَّهُمْ خَلَوْا بِاللَّهِ فَكَسَاهُمُ اللَّهُ مِنْ نُورِهِ»[۳].[۴]
شرح حال راوی
اسماعیل بن موسی بن جعفر از فرزندان امام موسی کاظم(ع) و نام کامل وی إسماعیل بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب(ع) است[۵]. او در سال ۱۹۹ هجری قمری به شهر کوفه آمد و با ابوالسرایا[۶] و ابن طباطبا[۷] دیدار کرده و همراه آنان ضد خلفای عباسی قیام کرد[۸].
وی در علوم حدیثی بسیار پر کار بوده و آثار متعددی از خودش به یادگار گذاشته و شیخ طوسی ۱۳ کتاب که بیشتر فقهی هستند، از وی نام می‌برد[۹]. کتاب الجعفریات که از کتاب‌های مشهور شیعه بوده، از تألیفات ایشان است[۱۰]. اسماعیل برای شنیدن حدیث به عراق آمد و پس از مدتی به دستور امام جواد(ع) در سال ۲۱۰ هجری قمری به مدینه رفت و بر بدن صفوان بن یحیی نماز گزارد[۱۱] و در اواخر عمر به بغداد بازگشت و در همانجا درگذشت. مزار اسماعیل بن موسی اکنون در بغداد در قسمت شرقی مسجدی به نام جامع الاصفی [۱۲] قرار دارد.
نجاشی: "إسماعيل بن موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين(ع) سكن مصر و ولده بها وله كتب يرويها عن أبيه عن آبائه، منها: كتاب الطهارة، كتاب الصلاة، كتاب الزكاة، كتاب الصوم، كتاب الحج، كتاب الجنائز، كتاب الطلاق، كتاب النكاح، كتاب الحدود، كتاب الدعاء، كتاب السنن و الآداب، كتاب الرؤيا. أخبرنا الحسين بن عبيدالله، قال: حدثنا أبو محمد سهل بن أحمد بن سهل، قال: حدثنا أبو علي محمد بن محمد بن الأشعث بن محمد الكوفي بمصر قراءة عليه، قال: حدثنا موسى بن إسماعيل بن موسى بن جعفر قال: حدثنا أبي بكتبه"[۱۳].
شیخ طوسی: "إسماعيل بن موسى بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب(ع) سكن مصر، و ولده بها. و له كتب يرويها، عن أبيه، عن آبائه(ع) مبوبة، منها: كتاب الطهارة، كتاب الصلاة، كتاب الزكاة، كتاب الصوم، كتاب الحج، كتاب الجنائز، كتاب النكاح، كتاب الطلاق، كتاب الحدود، كتاب الديات، كتاب الدعاء، كتاب السنن والآداب، كتاب الرؤيا. أخبرنا بجميعها الحسين بن عبيدالله، قال: أخبرنا أبو محمد سهل بن أحمد بن سهل الديباجي، قال: حدثنا أبو علي محمد بن محمد بن الأشعث بن محمد الكوفي بمصر قراءة عليه من كتابه، قال: حدثنا موسى ابن إسماعيل بن موسى بن جعفر(ع)، قال: حدثنا أبي إسماعيل[۱۴]ز[۱۵]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات راوی گزارشی نرسیده است؛ لکن در سال ۲۱۰ هجری قمری که صفوان بن یحیی وفات کرد[۱۶]، به دستور امام جواد(ع) بر جنازه وی نماز گزارد[۱۷].
نجاشی و شیخ طوسی او را از راویان پدرش امام موسی کاظم(ع) دانسته و نوشته‌اند: "له كتب يرويها عن أبیه عن آبائه[۱۸] و در برخی اسناد از امام رضا(ع) نیز روایت می‌کند[۱۹]، بنابراین اسماعیل بن موسی سه معصوم(ع) یعنی امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع) را ادراک کرده است.
آیت‌الله بروجردی از اسماعیل بن موسی در طبقه پنجم نام می‌برد[۲۰]. البته با وجود درک امام جواد(ع) می‌‌توان او را از کبار طبقه پنجم یا در زمره راویان طبقه ششم نیز به شمار آورد.[۲۱]
استادان و شاگردان راوی
در اسناد روایات، اسماعیل بن موسی از پدرش امام کاظم(ع) و موسی بن إسماعیل بن موسی و یعقوب بن یزید الانباری[۲۲] از ایشان روایت کردند.[۲۳]
جایگاه حدیثی راوی
رجالیان از قدما مانند نجاشی و شیخ طوسی به جرح و تعدیل اسماعیل بن موسی اشاره‌ای نکردند و علامه حلی و ابن داود هم از وی یاد نکردند؛ ولی رجالیان متأخر دیدگاه‌های متفاوتی را اظهار کردند؛ بعضی با استفاده از قرائنی به ستایشش پرداختند[۲۴] و برخی آن قرائن را برای مدح وی کافی ندانسته‌اند[۲۵]؛ ولی تحقیق می‌نمایاند از مجموع قرائن، وثاقت اسماعیل بن موسی بن جعفر اثبات پذیر است:
- شیخ مفید در الارشاد در بابی با عنوان "فصل في ذكر أسماء أولاد الإمام الكاظم(ع) وأخبارهم" نوشته است: «وَ كَانَ لِأَبِي الْحَسَنِ مُوسَى(ع) سَبْعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ وَلَداً ذَكَراً وَ أُنْثَى مِنْهُمْ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا(ع)...وَ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْ وُلْدِ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع) فَضْلٌ وَ مَنْقَبَةٌ مَشْهُورَةٌ»[۲۶]. این سخن بر مدح تمام فرزندان امام کاظم(ع) دلالت دارد، مگر زمانی که کار خلافی از آنان ظاهر شود؛ مانند ابراهیم بن موسی و زید بن موسی.
- تمام روایات اسماعیل بن موسی از پدر بزرگوارش امام کاظم(ع) بوده[۲۷] که از مجموع آنها با عنوان «الاشعثیات» یاد می‌گردد[۲۸] و مورد اعتماد فقهاست.
- خواندن نماز بر جنازه صفوان بن یحیی به دستور امام جواد(ع)[۲۹] که در رجال کشی نقل شده است و چند نکته از آن برداشت می‌شود:
- صفوان بن یحیی از اجلای اصحاب ائمه(ع) شمرده می‌شود و دارای مقام بلند علمی و معنوی است؛ به طور طبیعی کسی بر جنازه وی نماز میگذارد که از جلالت و مقام علمی و معنوی مناسب برخوردار است.
- اسماعیل بن موسی در این زمان پیر بوده است و امام جواد(ع) نوجوان؛ اطاعت از فرمان امام جواد(ع) در این زمان بر اعتقاد درست و راسخ اسماعیل بن موسی به آن حضرت و انقیاد و اطاعت مطلق از آن بزرگوار دلالت می‌کند.
- صفوان بن یحیی که امام جواد(ع) حنوط و کفن برایش میفرستد، هر کسی را برای خواندن نماز بر جنازه‌اش نمی‌فرستد، بلکه فرد مورد اعتماد خودش را برای این کار برمی‌گزیند.
- امام کاظم(ع) در وصیت خود بر تولیت موقوفه‌ها اسماعیل را بر برادرانش مقدم می‌دارد، با اینکه اسماعیل از آنها کوچک‌تر بود[۳۰] و این نشان دهنده اعتماد امام(ع) به وی است.
- قرار گفتن نام اسماعیل بن موسی در سند روایت کتاب کامل الزیارات: «حَدَّثَنِي أَبُو الْفَضْلِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ مُوسَى بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَثِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مَنْ زَارَ قَبْرِي بَعْدَ مَوْتِي كَانَ كَمَنْ هَاجَرَ إِلَيَّ فِي حَيَاتِي فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِيعُوا فَابْعَثُوا إِلَيَّ السَّلَامَ فَإِنَّهُ يَبْلُغُنِي»[۳۱].[۳۲]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال النجاشی، ص۲۶، ش۴۸؛ الفهرست (طوسی)، ص۲۶، ش۳۱؛ معالم العلماء، ص۷، ش۳۱؛ الرجال (ابن داود)، ص۵۹، ش۱۹۴؛ النوادر (راوندی)، ص۵۷؛ مجمع الرجال، ج۱، ص۲۲۴؛ نقد الرجال، ج۱، ص۲۳۲، ح۵۴۵؛ حاوی الأقوال، ج۳، ص۲۶۰، ش۱۲۲۲؛ جامع المقال، ص۵۶، جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۳، ش۷۲۲؛ الفوائد الرجالیه، ج۲، ص۱۱۶؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، ج۲، ص۹۳، ش۳۹۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۲۸، ش۱۳۹۹، ص۲۸۴، ش۱۹۳۵؛ خاتمة المستدرک، ج۷، ص۱۶۷، ش۲۱۷؛ تنقیح المقال، ج۱۰، ص۳۸۹، ش۲۴۵۰؛ أعیان الشیعه، ج۳، ص۴۳۶؛ الذریعة إلی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۱۰۹، ش۴۳۶؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۷۲، ش۴۶۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۰۰، ش۱۴۴۴؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۱۱۸، ش۸۸۸؛ طبقات رجال التهذیب، ص۱۴۱. ب. منابع سنی: جمهرة انساب العرب، ص۶۴؛ الکامل فی التاریخ (ابن اثیر)، ج۶، ص۳۰۵؛ تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۲۴۳؛ تاریخ الکوفه، ص۴۰۹.
- ↑ در دو سند با عنوان "موسى بن إسماعيل بن موسى بن جعفر(ع) عن أبيه" از ایشان یاد شده است. (ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۹۸ به نقل از معانی الاخبار، ص۳۲۵، ح۱).
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۴۷۹ به نقل از علل الشرائع، ج۲، ص۳۶۵، ح۱: «أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ(ع)...».
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 275-276.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۶، ش۴۸؛ الفهرست (طوسی)، ص۲۶، ش۳۱.
- ↑ نام ابوالسرایا، سری بن منصور شیبانی است که در زمان مأمون عباسی قیام کرد و کشته شد. (ر.ک: الکامل فی التاریخ (ابن اثیر)، حوادث سنة ۲۰۰ه؛ مقاتل الطالبیین (ابوالفرج اصفهانی)، ص۳۴۴ - ۳۶۶؛ البدایة و النهایه (ابن کثیر)، ج۱۰، ص۲۴۴ ۔ ۲۴۵).
- ↑ طریحی در عنوان طباطبا نوشته است: لقب إبراهیم بن إسماعیل بن إبراهیم ابن الحسن، و کان الأصل فی قباقبا فعبر عنه بذلک لرثاثة بلسانه؛ (مجمع البحرین، ج۱، ص۲۷۴) و مراد از ابن طباطبا، محمد بن إبراهیم بن إسماعیل بن الحسن المثنی است که مردم را دعوت میکرد تا با ابو السرایا بیعت کنند.
- ↑ ر.ک: الکامل فی التاریخ (ابن اثیر)، ج۶، ص۳۰۵.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۲۶، ش۳۱. نجاشی به ۱۲ مورد اشاره کرده و کتاب الدیات را ذکر نکرده است. (ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۶، ش۴۸).
- ↑ به دیده برخی، این کتاب تألیف محمد بن اشعث کوفی است و به همین جهت به اشعثیات معروف است؛ لکن به نظر بیشتر علما محمد بن اشعث از طریق محمد بن اسماعیل بن موسی و ایشان از طریق اسماعیل بن موسی به روایت این کتاب پرداخته است. آقابزرگ تهرانی در عنوان الجعفریات می‌نویسد: و یقال له الأشعثیات کما ذکرناه مفصلا أنه یرویه محمد بن محمد بن أشعث، و هو تألیف إسماعیل بن موسی بن جعفر(ع) و هو ألف حدیث بسند واحد یرویها إسماعیل عن أبیه عن جده الإمام جعفر الصادق(ع) فیسمی بکلا الاسمین؛ (الذریعة إلی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۱۱۲).
- ↑ صفوان بن یحیی مات فی سنة عشر و مائتین بالمدینة و بعث إلیه أبو جعفر(ع) بحنوطه و کفنه و أمر إسماعیل بن موسی بالصلاة علیه؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۰۲، ش۹۶۲).
- ↑ مزار شیخ کلینی نیز در این مسجد قرار دارد.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۶، ش۴۸.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۲۶، ش۳۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 276-278.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۱۹۷ - ۱۹۸.
- ↑ ر.ک: رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۰۲، ش۹۶۲.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۶، ش۴۸؛ الفهرست (طوسی)، ص۲۶، ش۳۱.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۴۷۹.
- ↑ ر.ک: طبقات رجال التهذیب، ص۱۴۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 279.
- ↑ ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۹۸؛ علل الشرائع، ج۲، ص۳۶۵، ح۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 279.
- ↑ ر.ک: الفوائد الرجالیه (بحرالعلوم)، ج۲، ص۱۲۱؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۱۳۱؛ تنقیح المقال، ج۱۰، ص۳۸۹؛ مستدرک الوسائل، ج۳۵، ص۱۶۷.
- ↑ ر.ک: حاوی الاقوال، ص۳ و ص۲۶۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۰۱؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۱۱۹ - ۱۲۰.
- ↑ الارشاد، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ له کتب یرویها عن أبیه عن آبائه؛ (رجال النجاشی، ص۲۶، ش۴۸).
- ↑ أقول: هذه الکتب: یطلق علیها الأشعثیات، لأجل أن راویها محمد بن محمد بن الأشعث؛ (معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۰۱).
- ↑ صفوان بن یحیی مات فی سنة عشر و مائتین بالمدینة و بعث إلیه أبو جعفر(ع) بحنوطه و کفنه و أمر إسماعیل بن موسی بالصلاة علیه؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۰۲، ش۹۶۲).
- ↑ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا تَصَدَّقَ بِهِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ بِأَرْضٍ بِمَكَانِ كَذَا وَ كَذَا وَ حَدُّ الْأَرْضِ كَذَا وَ كَذَا كُلِّهَا وَ نَخْلِهَا وَ أَرْضِهَا وَ بَيَاضِهَا وَ مَائِهَا وَ أَرْجَائِهَا وَ حُقُوقِهَا وَ شِرْبِهَا مِنَ الْمَاءِ وَ كُلِّ حَقٍّ قَلِيلٍ أَوْ كَثِيرٍ هُوَ لَهَا فِي مَرْفَعٍ أَوْ مَظْهَرٍ أَوْ مَغِيضٍ أَوْ مِرْفَقٍ أَوْ سَاحَةٍ أَوْ شُعْبَةٍ أَوْ مَشْعَبٍ أَوْ مَسِيلٍ أَوْ عَامِرٍ أَوْ غَامِرٍ تَصَدَّقَ بِجَمِيعِ حَقِّهِ مِنْ ذَلِكَ عَلَى وُلْدِهِ مِنْ صُلْبِهِ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ... وَ جَعَلَ صَدَقَتَهُ هَذِهِ إِلَى عَلِيٍّ وَ إِبْرَاهِيمَ فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا دَخَلَ الْقَاسِمُ مَعَ الْبَاقِي مِنْهُمَا فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا دَخَلَ إِسْمَاعِيلُ مَعَ الْبَاقِي مِنْهُمَا فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا دَخَلَ الْعَبَّاسُ مَعَ الْبَاقِي مِنْهُمَا فَإِنِ انْقَرَضَ أَحَدُهُمَا فَالْأَكْبَرُ مِنْ وُلْدِي فَإِنْ لَمْ يَبْقَ مِنْ وُلْدِي إِلَّا وَاحِدٌ فَهُوَ الَّذِي يَلِيهِ وَ زَعَمَ أَبُو الْحَسَنِ أَنَّ أَبَاهُ قَدَّمَ إِسْمَاعِيلَ فِي صَدَقَتِهِ عَلَى الْعَبَّاسِ وَ هُوَ أَصْغَرُ مِنْهُ»؛ (الکافی، ج۷، ص۵۳ - ۵۴، ح۸).
- ↑ کامل الزیارات، ص۱۴، ح۱۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۴، ص 280-282.