بحث:آیا آیه ۴۰ سوره نمل علم غیب معصوم را اثبات می‌کند؟ (پرسش)

کسی که علمی از کتاب را دارد

• در آیۀ ۴۰ سورۀ نمل چنین آمده است: ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي﴾
• اگر سه آیه در قرآن مجید در کنار هم قرار بگیرند، مسأله علم غیب پیامبر (ص) و امامان (ع) ثابت می‌شود: اولین آیه، آیۀ مورد اشاره است، در این آیه تصریح شده کسی که بخشی از علم کتاب را داشته، توانسته تخت بلقیس را در چشم بر هم زدنی از یمن تا فلسطین منتقل نماید. مفسران درباره شخصی که چنین دانشی داشته بر یک نظر نیستند، ولی بیشتر مفسران با استناد به روایات او را آصف بن برخیا وزیر و وصی حضرت سلیمان (ع) می‌دانند. البته قرآن به علمِ این عالم و کاری که انجام داد، عنایت بیشتری دارد.

کسی که همه علم کتاب را دارد کیست؟

• در آیه دیگر خداوند می‌فرماید: ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ در احادیث متعددی از (اهل سنت و شیعه) نقل شده: ابو سعید خدری می‌گوید از رسول خدا(ص) معنی ﴿الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾ را سؤال کردم، فرمود: «او وصی برادرم سلیمان بود»، گفتم: ﴿مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ کیست؟ فرمود: «او برادرم علی بن ابی‌طالب است» شأن نزول نمی‌تواند مخصص باشد و این آیه گرچه در ابتدا برای حضرت علی(ع) نازل شده، اما برای همه امامان معصوم(ع) نیز قابل استفاده است، چنانچه در بسیاری از روایات به صراحت مصداق آیه را امامان معصوم معرفی می‌نماید.

تفاوت بین کسی که همه علم کتاب را دارد و کسی که تنها علمی از کتاب دارد

• فرق واضحی است بین «علم من الکتاب» که تنها بخشی و مقداری از علم کتاب است و «علم الکتاب» که تمامی علم موجود در کتاب است. علم جزئی «آصف»، در مقابل علم کلی حضرت علی (ع)، بیانگر تفاوت مقام علمی «آصف» و علی(ع) است. در جایی که بهره‎‌مندان بخش ناچیز و اندکی از علم کتاب چنین قدرتی دارند، بهره‌مندی از همه دانش کتاب چه آثار عظیم‌تری خواهد داشت.

علم به کتاب، علم غیب است

• و در آیه دیگر آمده است: ﴿وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي السَّمَاء وَالأَرْضِ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾ و بر اساس آیه ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ﴾ علم همه اشیاء در کتاب موجود است، هیچ چیزی که شیء بر آن صادق باشد نیست مگر اینکه در کتاب بیان گشته است. بنابراین علم تمامی عوالم وجود چه مادی و چه مجرد در کتاب موجود است. روشن است کسی که عالِم به اسرار چنین کتابی باشد، باید اسرار غیب را بداند. از آنجا که قرآن دارنده چنان قدرتی را به عنوان کسی که اندکی از علم کتاب را دارد یاد می‌کند، معلوم می‌شود دانش این کتاب باید بسیار گسترده باشد که اندکی از آن، این گونه انسان را قدرتمند می‌کند. پس به یقین آصف دارای علمی غیبی بوده، چرا که انجام چنین کاری از راه علوم عادی غیر ممکن است. این دلیلی روشنی است بر اینکه ممکن است انسانی از اولیاء اللَّه، از اسرار غیب به فرمان خدا آگاه گردد.

نتیجه گیری

• بنابراین آیات قرآن حاکی از علم غیب غیر خدا هستند چنانچه در مورد آصف بن برخیا محقق شده، و بنابر اصل عدل می‌توان گفت ثبوت علم غیب منحصر در این شخص نیست بلکه هر کسی که در مسیر دستیابی به کمالات قرار بگیرد و به مقامات والای انسانی دست یابد، از جانب خداوند از امور غیبی آگاه می‌گردد. نکته دیگری که باید اضافه کرد این است که علم غیب ذاتی و مطلق، تنها از آن خداوند است و دیگران هر اندازه از علم غیب را دارا باشند فقط از جانب خداوند به آنها اعطا شده و به صورت غیر ذاتی، تبعی و نسبی است. که به اندازه معرفت و عبودیت و با اذن الهی می‌توانند از امور پنهانی آگاه گردند.

کسی که علمی از کتاب را دارد

• در آیۀ ۴۰ سورۀ نمل چنین آمده است: ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي﴾
• اگر سه آیه در قرآن مجید در کنار هم قرار بگیرند، مسأله علم غیب پیامبر (ص) و امامان (ع) ثابت می‌شود: اولین آیه، آیۀ مورد اشاره است، در این آیه تصریح شده کسی که بخشی از علم کتاب را داشته، توانسته تخت بلقیس را در چشم بر هم زدنی از یمن تا فلسطین منتقل نماید. مفسّران درباره شخصی که این دانش را داشته و چنین پیشنهادی کرده، بر یک نظر نیستند و احتمال داده‌اند او آصف‌ بن‌ برخیا، خضر، ضبّة‌ بن‌اد، مردی صالح از جزیره و... بوده است؛ ولی بیش‌تر مفسّران با استناد به روایات بر این عقیده‌اند این شخص، آصف‌ بن‌ برخیا وزیر و دانشمند و فرد قابل اعتماد سلیمان بوده که اسم اعظم پروردگار را می‌دانسته است؛ اسمی که هرگاه خداوند به آن خوانده شود، اجابت می‌کند، از این‌ رو آصف‌ را مستجاب‌ الدعوه می‌دانند. بر اساس روایتی، رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «آورندۀ تخت بلقیس، وصیّ برادرم سلیمان‌ بن‌ داود بود».
• در هر حال آیۀ مورد بحث به علم این عالم و اینکه تخت ملکۀ سبا را در زمانی کمتر از زمان چشم بر هم زدن نزد حضرت سلیمان (ع) حاضر ساخت، اعتنای بیشتری دارد.

کسی که همه علم کتاب را دارد کیست؟

• در آیه دیگری خداوند می‌فرماید: ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ در این آیه شریفه سخن از کسانی به میان آمده که دارای تمام علم کتاب هستند.
• در احادیث متعددی که در کتب اهل سنت و شیعه نقل شده مراد از ﴿وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ حضرت علی(ع) است، چنانچه در حدیثی آمده است: ابو سعید خدری می‌گوید از رسول خدا (ص) معنی ﴿الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾ را سؤال کردم، فرمود: «او وصی برادرم سلیمان بن داود بود، گفتم: منظور از ﴿مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ کیست؟ فرمود: «ذلک اخی علی بن ابی طالب: او برادرم علی بن ابی طالب است».
• باید توجه داشت شأن نزول نمی‌تواند مخصص باشد و این آیه گرچه در ابتدا برای حضرت علی(ع) نازل شده اما برای همه امامان معصوم(ع) نیز قابل استفاده است. علاوه بر اینکه روایات فراوانی در این باب وارد شده است که تعیین می‌نماید ﴿مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ ائمه هدی (ع) هستند، فقط در کتاب بصائر الدرجات ۲۳ روایت وجود دارد که صریحا مصداق آیه را امامان معصوم معرفی می‌کند. از جمله این روایات، روایت سدیر است: «سدیر گوید: من و ابوبصیر و گروهی دیگر در محضر امام صادق(ع) نشسته بودیم، ناگهان امام(ع) خشمناک از مجلس خارج شد. هنگامی که برگشت، فرمود: تعجّب از کسانی است که گمان می‌کنند ما از غیب آگاهی داریم، در حالی‏که جز خدای عزّ و جلّ کسی از غیب آگاهی ندارد. خواستم فلان کنیزم را تنبیه کنم، فرار کرد و من نمی‌دانم در کدام اتاق مخفی شده است. سَدیر می‌گوید: هنگامی که امام(ع) برخاست تا به اندرون برود، من و ابوبصیر و میسر همراه آن حضرت به اندرون رفتیم و گفتیم: قربانت شویم، ما سخن شما را درباره تنبیه کنیز شنیدیم، لکن می‌دانیم شما از علم فراوانی برخوردار هستید؛ هر چند که آگاهی از غیب را به شما نسبت نمی‌دهیم. امام(ع) فرمود:‌ای سدیر! آیا قرآن را تلاوت می‌کنی؟ گفتم: آری. فرمود: آیا در کتاب خدا به آیه ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ﴾ برخورد کرده‌ای؟ گفتم: آری، قربانت گردم! فرمود: آیا دانستی چه کسی این جمله را گفت؟ و آیا دانستی چه مقدار از علم به کتاب نزد وی بود؟ گفتم: شما بفرمایید. فرمود: به اندازه قطره‌ای از دریای سبز! به نظر شما این مقدار علم، چقدر است؟ گفتم: خیلی کم است، قربانت شوم! فرمود:‌ای سدیر! همین مقدار، چون به خدا منسوب است، خیلی زیاد است. آنگاه فرمود:‌ای سدیر! آیا در کتاب خدا به آیه ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ گفتم: آری، قربانت گردم! فرمود: کسی که علم به همه کتاب دارد، آگاه‌تر و داناتر است یا کسی که به بعضی از کتاب علم دارد؟ گفتم: کسی که به همه کتاب عالم است. آنگاه در حالی که با دستش به سینه مبارک خود اشاره می‌کرد، دوبار فرمود: به خدا سوگند که علم به همه کتاب، نزد ماست: «"عِلْمُ الْکِتَابِ وَ اللَّهِ کُلُّهُ عِنْدَنَا عِلْمُ الْکِتَابِ وَ اللَّهِ کُلُّهُ عِنْدَنَا"»
• بدون تردید، آنچه سبب شد امام(ع) در میان جمع خاص، منکر آگاهی خویش از غیب شود، رعایت تقیّه بود؛ زیرا نه تنها باید از دشمنان پرهیز می‌کردند، باید از شیعیان کم ظرفیت نیز که مطالب عمیق برایشان قابل هضم نبود یا با نقل نابجا مایه دردسر برای خود یا ائمه(ع) می‌شدند، پرهیز می‌کردند.

تفاوت بین کسی که همه علم کتاب را دارد و کسی که تنها علمی از کتاب دارد

• فرق واضحی است بین «علم من الکتاب» که در مورد "آصف" آمده و "علم الکتاب" که در مورد حضرت علی (ع) آمده است. ﴿عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾ من در این عبارت تبعیضیه است، یعنی مقداری از علم موجود در کتاب که علم جزئی است ولی "علم الکتاب" یعنی تمامی علم موجود در کتاب که علمی کلی است، از این رو تفاوت مقام علمی "آصف" و حضرت علی(ع) روشن می‌گردد. از مقایسه این دو تعبیر قرآنی می‌توان دریافت دارندۀ علم الکتاب به درجاتی بالا از علم و معرفت دست یافته است و از حقایقی آگاهی دارد که انسان‌های عادی از آن بی‌بهره‌اند.
• قرآن دارندۀ این قدرت را به عنوان کسی که اندکی از علم کتاب را دارد، یاد می‌کند، از این نکته معلوم می‌شود دانش این کتاب باید بسیار گسترده باشد که اندکی از آن، این گونه انسان را قدرتمند می‌کند. احادیث متعدّدی از اهل البیت(ع) ذکر شده است که فرمودند: «دانش آن کسی که بخشی از علم‌الکتاب را داشت، در مقابل دانش کسی که تمامی علم کتاب را دارد، همانند تری بال مگسی است از آب دریا!!»
• اگر کسی که مقداری از علم کتاب نزد او بود این قدرت را از خود نشان داد، پس کسی که تمام علم کتاب نزد او باشد خدا می‌داند که حامل چه قدرتی باشد و می‌توان حدس زد چه آثار عظیم‌تری در بر خواهد داشت. از آنجا که تعبیر «علم الکتاب» به صورت مطلق آمده است لذا شامل تمام علوم مربوط به کتاب الهی می‌شود.

علم به کتاب، علم غیب است

• قرآن مجید، علم‌الکتاب را اقیانوسی از دانش می‌داند که اسرار هستی در آن نهان است، مثلاً در یک‌جا می‌فرماید: ﴿وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي السَّمَاء وَالأَرْضِ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾ و در جای دیگر می‌فرماید: ﴿لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلا فِي الأَرْضِ وَلا أَصْغَرُ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرُ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾ و در جای دیگر به طور واضح می‌فرماید: «کلیدهای غیب نزد خداوند است، به جز او کسی از آن آگاه نیست، او می‌داند آنچه در خشکی و دریاست، هیچ برگی بر زمین نمی‌افتد؛ مگر اینکه می‌داند، هیچ دانه‌ای در تاریکی زمین و هیچ ‌تر و خشکی نیست؛ مگر اینکه در کتابی واضح قرار دارد. ﴿وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾
• علم همۀ اشیاء در کتاب موجود است و هیچ چیزی که شیء بر آن صادق باشد نیست مگر اینکه در کتاب بیان گشته است، تمامی عوالم وجود چه مادی و چه مجرد در کتاب موجود است و کسانی هم هستند که واجد تمام این علومند و نه فقط مقداری از آن. از این نکته معلوم می‌شود دانش این کتاب باید بسیار گسترده باشد که اندکی از آن، اینگونه انسان را قدرتمند می‌کند. با تکیه بر همین علم و منبع بود که عدّه‌ای از اصحاب امام صادق(ع) مثل عبدالأعلی و عبید بن عبدالله بن بشیر، همگی از امام شنیدند که می‌فرمود: «من می‌دانم آنچه در زمین‌ها و آنچه در بهشت و آنچه در جهنّم و آنچه بوده و آنچه خواهد بود. آنگاه حضرت اندکی درنگ نمود و چون دید که این سخن بر شنوندگان سنگین آمد، فرمود: من اینها را از کتاب خدا می‌دانم، خداوند می‌فرماید: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ﴾
• روشن است کسی که عالم به اسرار چنین کتابی باشد، باید اسرار غیب را بداند، و این دلیلی است آشکار بر اینکه ممکن است انسانی از اولیاء اللَّه، از اسرار غیب به فرمان خدا آگاه گردد. بنابراین به یقین آصف دارای علمی غیبی بوده، چرا که از راه علوم عادی انجام چنین کاری غیر ممکن است. در این آیه تصریح شده که حتی جن‌ها نیز از داشتن چنین قدرتی عاجزند. در روایات اهل بیت(ع) با اشاره به همین آیه فرموده‌اند ما اهل بیت(ع) عالم به جمیع علم الکتاب هستیم و قدرت تصرّف ما از آصف بن برخیا افزونتر است.

نتیجه گیری

• بنابراین بر اساس آیات قرآن علم غیب غیر خدا ثابت می‌شود، چنانچه در مورد آصف بن برخیا علم غیب ثابت شد. بنابر اصل عدل که از اصول پنجگانه شیعه و نیز معتزله است،‌ می‌توان مدعی شد،‌ ثبوت علم غیب منحصر به شخص آصف بن برخیا نیست،‌ بلکه خداوند حکیم،‌ هر کسی را که در کمالات سیر کرده و به مقامات والای انسانی دست یابد،‌ از امور غیبی آگاه می‌سازد. امامان معصوم شیعه،‌ که از بالاترین اولیاء الهی هستند،‌ مطابق با باورهای شیعه از جمله بهره‌مندان این علوم هستند. امام باقر(ع) راجع به آصف در کلامی قریب به این مضمون فرمودند: «خداوند ۷۳ اسم اعظم دارد که تنها یک حرف آن را به آصف داد و توانست تخت بلقیس را نزد سلیمان بیاورد و نزد ما امامان ۷۲ اسم از آن اسامی وجود دارد و تنها یک اسم آن در علم غیب خداوند وجود دارد که به ما داده نشده است».
• نکتۀ دیگری که در پایان باید به آن اشاره کرد این است که از مجموع آیات قرآن به دست می‌آید علم غیب بالذات و بالاصاله مختص به خداست و دیگران فقط از علم غیب بالعرض و بالتبع از راه افاضۀ خدا برخوردارند. به دیگر سخن علم غیب آنها علم خدادادی است نه علم ذاتی.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: