بحث:چرا ملاقات‌گرایی را یکی از محورهای آسیب‌شناسی مهدویت شمرده‌اند؟ (پرسش)

پاسخ جامع اجمالی قبل

ادعای ملاقات، آغاز انحراف

• عدم معرفت به حقیقت وجود امام و چگونگی ارتباط صحیح با‌ ایشان‌ باعث شده تا فرصتی مناسب برای‌ معاندان و منکران مهدویت فراهم آید تا مشتاقان را به اموری ظاهری چون اصرار بر ملاقات با امام زمان (ع) در خواب و بیداری مشغول نماید و فرهنگ ملاقات‌گرایی را ترویج کند تا از باقی وظایف غافل شده و تنها به دیدار ـ به‌عنوان برترین وظیفه ـ بپردازند. در حالی که دیدار امام زمان (ع) توفیق است اما جزء واجبات و وظایف منتظران نیست. دیدار امام زمان (ع) ملاک برتری نیست و تشویق به ملاقات موجب ظهور مدعیانی است که بی‌دلیل ادعای ملاقات می‌کنند و این آغاز انحرافی است که زیبندۀ مهدویت نیست و غالب آنچه که در این زمینه گفته می‌شود، ادّعاهایی است که یا دروغ است یا تخیّل افراد.
• البته نفس اشتیاق به دیدار امام زمان(ع) نه‌ تنها‌ مذموم‌ نیست بلکه بسیار پسندیده و از جمله نشانه‌های انتظار است؛ چراکه هر محبّی مشتاق دیدار‌ جمال‌ محبوب‌ است. اما باید توجه کرد ارتباط حقیقی با امام زمان (ع) از‌ طریق‌ تزکیۀ درونی و تقوای‌ الهی‌ حاصل می‌شود. لذا باید سعی کنیم یاد آن حضرت پیوسته در دل‌های ما باشد و هر روز با خواندن دعای عهد با آن حضرت تجدید عهد کنیم و ارتباط قلبی پیدا کنیم و این همان چیزی است که مورد توصیه و مطلوب پیامبر و ائمه اطهار (ع) بوده است.

امکان ملاقات با امام مهدی

• درباره امکان و مطلوبیت دیدار با امام موعود در زمان غیبت کبرا، دو گرایش وجود دارد:

1. گرایش افراطی: معتقدان به این گرایش بر این باورند، شرط لازم ارتباط با حضرت و بهره‌وری از ایشان در زمان غیبت، دیدار امام است و همۀ کمالات دیگر فرع و شاخۀ آن است و ملاقات با امام غایب (ع) امر بسیار رایج و عادی برای هر کس و در هر شرایطی است و با شیوع این طرز تفکر، علاقه و محبت عموم مردم به وجود مقدس امام زمان (ع) روز به روز بیشتر می‌شود. اگر انسان‌ها رسیدن به محبوب را سخت و استثنایی بدانند، امید زیادی به آن نمی‌بندند و همین مسأله باعث دلسردی آنان می‌شود. این رویکرد تا آنجا پیش می‌رود که اگر کسی با نیت مقدس، ماجرایی هرچند ساختگی و دروغ دربارۀ ملاقات با امام عصر (ع) برای مردم نقل کند را مستحق حق‌شناسی و سپاس‌گزاری می‌‌داند در حالی که نقل تشرفات اولویت درجه اوّل در مباحث مهدویت نیست و زیاده‌روی در نقل چنین اموری یقیناً آسیب‌زاست. پیامدهای این نگرش عبارت‌اند از: یأس و ناامیدی در اثر عدم توفیق دیدار، توهم‌گرایی و خیال‌پردازی، استقبال از مدعیان دروغین مهدویت و مدعیان ملاقات، باز شدن باب دروغگویی برای شیادان، بدبینی به ملاقات‌کنندگان واقعی امام غایب، دور ماندن از انجام وظایف اصلی به دلیل اهتمام بیش از اندازه به دیدار و بدبینی به امام (ع) به دلیل عدم دیدار. گسترش ملاقات‌گرایی پیامدهای منفی اخلاقی فوق را در پی دارد، برای همین می‌تواند ظهور منجی موعود را به تأخیر بیندازد. بنابراین ادعای ملاقات از سوی فرد ضرورتی ندارد.
2. گرایش تفریطی: اعتراض این گروه به معتقدان افراطی ملاقات‌گرایی این است که با سهل انگاشتن دیدار امام در زمان غیبت، مهدویت و اعتقاد به امام به سطحی نازل سقوط می‌کند و از اهمیت و ارزش آن کاسته می‌شود. نقطۀ کانونی این مسأله پیرامون آخرین نامه امام عصر (ع) در زمان غیبت صغرا شکل گرفته که امام ادعای هرگونه مشاهده توسط افراد را کذب و افترا خوانده‌اند: «أَلَا فَمَنِ ادَّعَی الْمُشَاهَدَةَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْیَانِیِّ وَ الصَّیْحَةِ فَهُوَ کَذَّابٌ مُفْتَرٍ». اما به نظر می‌رسد مقصود کلی از این عبارت، تکذیب کسی است که با ادعای نیابت از جانب امام همراه باشد، چون بنابه عرف زمان غیبت صغرا، مشاهده توسط کسی صورت می‌گرفت که نایب امام باشد. وجه دیگر این عبارت متضمن آن است که مشاهدۀ اختیاری و اینکه فرد در هر زمان که بخواهد بتواند به دیدار امام نائل شود، امکان ندارد. امام (ع) هر گاه خود صلاح بداند می‌تواند به دیدار افراد بیاید. علاوه بر اینکه، تشرفاتی که در کتاب‌های عالمان شیعه ذکر شده، مربوط به کسانی است که در نهایت تقوا و علم قرار داشته و امکان دروغ‌گویی آنان بسیار بعید به نظر می‌رسد و هیچ یک از این بزرگواران این قضیه را علنی نکرده، ادعای نیابت خاص و ارتباط همیشگی با امام عصر نداشته و در برابر انتشار این خبر نیز حساس و مخالف بوده اند‌ و این جریان بعد از رحلت‌ آنها منتشر شده است.

• مهم‌ترین راه درمان این آسیب‌ها، رویکرد به منابع و معارف ناب دین و بررسی احوال و سیرۀ تشرف‌یافتگان راستین است تا بدانیم وظیفۀ اصلی منتظران بیش از هر چیزی ایمان، تقوا، تزکیۀ نفس، خودسازی، انجام تکالیف فردی و اجتماعی و انتظار حقیقی به همراه ورع و محاسن اخلاق است؛ تا یار که خواهد و میلش به که باشد.

نتیجه

• حاصل آنکه دربارۀ امکان دیدار امام در زمان غیبت می‌بایست طریق اعتدال را پیش گرفت؛ نه هر گونه ملاقات با امام را منکر شد و راه دیدار با ایشان را به کلی مسدود دانست و نه ادعای کسی که دعوی ارتباط و سفارت و نیابت امام را دارد پذیرفت. هر یک از این دو نگرش، آسیب‌های خاص خود را دارا بوده و به افراط و تفریطی جاهلانه و غیرعلمی می‌انجامد. لذا تقاضای دیدار امام و دعا برای تحقق این امر، موضوع مستحب و مطلوبی است. با این وجود، کنار گذاردن جریان عادی زندگی و به طور تصنعی در پی ملاقات با امام بودن و از زیر بار وظایف شانه خالی کردن، امر نامطلوب و آسیب‌زایی است که با روح آموزۀ انتظار و غیبت در تضاد است.

جایگاه ملاقات

• عدم معرفت به حقیقت وجود امام و چگونگی ارتباط صحیح با‌ ایشان‌ و اساساً‌ عدم درک دلیل ارتباط و نیاز انسان به امام باعث شده تا فرصتی مناسب برای‌ دشمنان‌ الهی‌ و معاندان و منکران مهدویت فراهم آید تا نهایت استفاده را از آن ببرند و به فریب‌ اذهان‌ عمومی بپردازند و مشتاقان را به اموری ظاهری چون اصرار بر ملاقات با امام زمان (ع) و رؤیت‌ بصری‌ ایشان در خواب و بیداری مشغول نماید و در سایۀ غفلت مشتاقان و منتظران، تیشه بر ریشۀ دین‌داری‌ و مهدی‌باوری‌ بزند. دشمن تلاش می‌کند شرط ارتقای معنویت را توفیق در دیدار مطرح کند و فرهنگ و ملاقات‌گرایی را ترویج و همچنین تلاش می‌کند نگاه مهدویت را در دیدگاه مردم تخریب کند. در حالی که دیدار امام زمان (ع) توفیق است اما جزء واجبات و وظایف نیست، دیدار امام زمان (ع) ملاک برتری نیست و تشویق به ملاقات آغاز انحرافی می‌شود که در ادامه مسیری را ایجاد می‌کند که زیبندۀ مهدویت نیست و موجب ظهور مدعیانی است که بی‌دلیل یا به ساده‌ترین اتفاق، ادعای ملاقات می‌کنند یا کسانی که تمام وظیفۀ خویش را رسیدن به دیدار حضرت می‌پندارند و از باقی وظایف غافل شده و افراد را تنها به این عمل ـ به‌عنوان برترین وظیفه ـ فرا می‌خوانند در حالی که غالب آنچه در این زمینه گفته می‌شود، ادّعاهایی است که یا دروغ است یا طرف دروغ هم نمی‌گوید، تصور می‌کند، تخیّل می‌کند.
• البته نفس اشتیاق به دیدار امام زمان (ع) نه‌ تنها‌ مذموم‌ و ناپسند نیست که بسیار پسندیده و از جمله نشانه‌های انتظار است؛ چراکه هر محبّی مشتاق دیدار‌ جمال‌ محبوب‌ است. اما باید توجه کرد ارتباط حقیقی با امام زمان (ع) از‌ طریق‌ تزکیۀ درونی و عمل به واجبات الهی و پرهیز از محارم الهی و در یک کلام از طریق تقوای‌ الهی‌ حاصل می‌شود. شاید بارها امام در مقابل دیدگان طالبان دیدار ظاهر شده‌ باشد‌، اما به دلیل عدم قابلیت، وی را‌ نشناخته‌اند‌ و از‌ وجودش بهره نبرده باشند؛ چراکه مطابق روایات‌، امام‌ در میان افراد انسانی زندگی می‌کند و مردم وی را می‌بینند اما نمی‌شناسند. آسیب‌زاییِ‌ دیدار‌گرایی‌ در نفسِ اشتیاق به دیدار‌ نیست‌، بلکه در‌ افراط‌ بر‌ اصرار آنان برای دیدار و در مقابل‌ غفلتی‌ است که از وظایف اصلی در قبال امام زمان (ع)؛ اعم از وظایف‌ فردی‌ و خانوادگی و اجتماعی دارند.
• همۀ ما معتقد به امام زمان (ع) بوده و مشتاق دیدار ایشان هستیم اما در عین حال باید مواظب باشیم رضایت حضرت را جلب کنیم و سعی‌مان بر این باشد که از راه باطن و قلب و روح با حضرت ارتباط پیدا کنیم. این همان نقطۀ مطلوب است؛ بنابراین باید سعی کنیم یاد آن حضرت پیوسته در دل‌های ما باشد و هر روز با خواندن دعای عهد با آن حضرت تجدید عهد کنیم و ارتباط قلبی پیدا کنیم و این همان چیزی است که مورد توصیه و مطلوب پیامبر و ائمه اطهار (ع) بوده است.

افراط و تفریط در ملاقات

• درباره امکان و مطلوبیت دیدار با امام موعود در زمان غیبت کبرا، دو گرایش افراطی و تفریطی وجود دارد که هر دو نگاه ـ چه از جهت اعتقادی و چه از جهت آثار عملی ـ به بروز مجموعه‌ای از آسیب‌ها می‌انجامد:

گرایش افراطی

• بر این باور است که دیدار امام، شرط لازم ارتباط با حضرت در زمان غیبت است و برای بهره‌وری از ایشان مهم‌ترین پایه و اساس به شمار می‌رود؛ بنابراین همۀ کمالات دیگر به نوعی فرع و شاخۀ این امر تلقی می‌شود و منتظران ظهور هم بیش از هر چیز به این امر تشویق و ترغیب می‌‌گردند. در این گرایش، ملاقات با امام غایب (ع) امر بسیار رایج و عادی و برای هر کس در هر شرایطی ممکن و آسان دانسته می‌شود. معتقدان به این گرایش تصور می‌کنند با شیوع این طرز تفکر، علاقه و محبت عموم مردم به وجود مقدس امام زمان (ع) روز به روز بیشتر می‌شود. اگر انسان‌ها رسیدن به وصال محبوب را سخت و استثنایی بدانند، آن وقت امید زیادی به آن نمی‌بندند و همین مسأله باعث دلسردی و فروکش کردن شعلۀ محبت امام در دل‌های آنان می‌شود؛ از این رو با نیت خیر و به قصد محبوب کردن بیشتر آن حضرت، باید باب امکان ملاقات با ایشان را بسیار گسترده و سهل دانست تا شوق لقاء امام همگانی شود. این رویکرد تا آنجا پیش می‌رود که گاهی برخی از مروجان این دیدگاه به این اعتقاد می‌رسند که اگر کسی با این نیت مقدس، ماجرایی هرچند ساختگی و دروغ درباره ملاقات با امام عصر (ع) برای مردم نقل کند، کار اشتباهی نکرده؛ بلکه به دلیل ایجاد شوق و محبت حضرت در دل‌های ایشان، مستحق حق‌شناسی و سپاس‌گزاری نیز هست. ملاقات‌گرایی افراطی و نقل هر گزارشی در زمینۀ تشرفات بدون توجه به درستی و نادرستی آن و قراین موجود و محتوای نقل شده در تشرف، اولویت درجۀ اوّل در مباحث مهدویت نیست و زیاده‌روی در نقل چنین اموری یقیناً آسیب‌زاست. همین امر سبب گردیده تا برخی از شیادان دنیاپرست و گمراه کنندگان مریدباز در پی جلب جاهلان، ادعاهای دروغین در این زمینه را مطرح سازند. ادعای ارتباط با حضرت در خواب نیز از جمله ادعاهای دروغین در این زمینه است. جذابیت و عدم اطلاع مردم از معیارهای راستی‌آزمایی آن و نیز عدم پژوهشی جامع و کلان در جایگاه‌شناسی خواب و رؤیا سبب شده است مدعیان از این ترفند فراوان استفاده کنند.
• پیامدهای این نگرش عبارتند از:

1. یأس و ناامیدی: افراد جامعۀ منتظر ممکن است همانند مدعی ملاقات و تشرف، درصدد دیدار با امام برآیند؛ اما از آنجا که غالباً دیدار و رؤیت امام به صلاح همۀ افراد نیست و یا اینکه شرایط برای ملاقات وجود ندارد، موجی از یأس و ناامیدی فرد منتظر را فرا می‌گیرد که چه بسا ممکن است به نفی بسیاری از آموزه‌های اندیشه مهدویت و حتی انکار اصل وجود امام غایب منتهی شود.
2. بدبینی به ملاقات‌کنندگان واقعی امام غایب: بی‌تردید بسیاری از اولیای الهی، منجی موعود را ملاقات کرده‌اند و از پیروان راستین امام غایب هستند؛ اما گسترش ملاقات‌گرایی و سخن‌گفتن در مورد ملاقات با حضرت، سبب نوعی بدبینی نسبت به پیروان واقعی امام می‌شود؛ زیرا باب اعتماد نسبت به همگان بسته می‌شود و اگر از ملاقات ایشان توسط اولیای الهی در گذشته نیز سخن به میان آید، باب اتهام و بدبینی نسبت به آنها باز می‌شود.
3. باز شدن باب دروغگویی برای شیادان: ممکن است بسیاری از شیادان و عوام‌فریبان با ادعای ملاقات با حضرت به فریب اذهان منتظران ظهور بپردازند. در این صورت راه برای دروغگویی نیز باز می‌شود و ممکن است دیگران نیز چنین ادعاهایی داشته باشند.
4. ملاقات‌گرایی پیامدهای دیگری مانند: توهم‌گرایی و خیال‌پردازی، دور ماندن از انجام وظایف اصلی، به دلیل اهتمام بیش از اندازه به دیدار و بدبینی به امام(ع) به دلیل عدم دیدار، در پی دارد.

• گسترش ملاقات‌گرایی پیامدهای منفی اخلاقی فوق را در پی دارد، برای همین می‌تواند ظهور منجی موعود را به تأخیر بیندازد. بنابراین ادعای ملاقات از سوی فرد ضرورتی ندارد، بلکه شایسته است ملاقات‌کنندۀ منجی موعود به جای ادعای ملاقات، راه‌های دیگری برگزیند تا اینکه باعث رفتارهای غیراخلاقی پیش‌گفته نشود؛ برای نمونه به صورت توریه بفهماند که منجی موعود را ملاقات نکرده است.
• مهم‌ترین راه درمان این آسیب‌ها، رویکرد به منابع و معارف ناب دین و بررسی احوال و سیرۀ تشرف‌یافتگان راستین است تا بدانیم وظیفۀ اصلی منتظران بیش از هر چیزی ایمان، تقوا، تزکیۀ نفس، خودسازی، انجام تکالیف فردی و اجتماعی و انتظار حقیقی به همراه ورع و محاسن اخلاق است؛ تا یار که خواهد و میلش به که باشد.

نگرش تفریطی

• اعتراض این گروه به معتقدان افراطی ملاقات‌گرایی این است که با سهل انگاشتن دیدار امام در زمان غیبت، مهدویت و اعتقاد به امام به سطحی نازل سقوط می‌کند و از اهمیت و ارزش آن کاسته می‌شود. در بررسی روایی این موضوع چنین به نظر می‌رسد که نقطۀ کانونی این مسأله پیرامون آخرین توقیع امام عصر (ع) در زمان غیبت صغرا و عبارت مشهوری که در آن نامه آمده، شکل گرفته است: «أَلَا فَمَنِ ادَّعَی الْمُشَاهَدَةَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْیَانِیِّ وَ الصَّیْحَةِ فَهُوَ کَذَّابٌ مُفْتَر».
• دربارۀ معنای مشاهده در این توقیع، وجوه گوناگونی ذکر شده است؛ اما به نظر می‌رسد مقصود کلی از این عبارت، تکذیب کسی است که با ادعایی از جمله ادعای نیابت از جانب امام همراه باشد. بنابه عرف زمان غیبت صغرا، مشاهده توسط کسی صورت می‌گرفت که نایب امام باشد و این نخستین معنایی است که در این باره به ذهن متبادر می‌شود. در مقابل مشاهده منفی که مورد تکذیب واقع می‌گردد، آن است که همراه با ادعای ارتباط با امام و نیابت از جانب ایشان همراه شود که در چنین صورتی می‌باید شخصِ مدعی مشاهده و نیابت را تکذیب کرد.
• وجه دیگر عبارت متضمن آن است که مشاهدۀ اختیاری و اینکه فرد در هر زمان که بخواهد بتواند به دیدار امام نائل شود، امکان ندارد. امام (ع) هر گاه خود صلاح بداند می‌تواند به دیدار افراد بیاید. چه در زمان غیبت صغرا نیز مشاهداتی نقل شده که وجهی تنبیهی و توبیخی داشته است. از این رو چه بسا کسی واقعاً به دیدار امام برسد؛ اما از آن سوءاستفاده کرده و بر اساس آن ادعای نیابت و ارتباط با امام داشته باشد.
• تشرفاتی که در کتاب‌های عالمان شیعه ذکر شده است، مربوط به کسانی است که در نهایت تقوا و علم قرار داشته و امکان دروغ‌گویی آنان بسیار بعید به نظر می‌رسد. اما این‌گونه نبوده که این بزرگان بعد از اینکه مشرف شدند قضیه را علنی کنند و ادعای ملاقات داشته باشند و هیچ یک از بزرگواران ادعای نیابت خاص و ارتباط همیشگی با امام عصر نداشته و در برابر انتشار این خبر نیز حساس بوده‌اند تا آنجاکه از برخی نزدیکان خود قول گرفته‌اند تا زمانی که زنده‌ام موضوع ملاقات با امام را فاش نکنند و این جریان بعد از رحلت‌ آنها منتشر شده است.
• منتظر امام عصر(ع) علی‌رغم اینکه مشتاق دیدار آن حضرت است، در عین حال باید تسلیم خواست خدا باشد. باید بپذیریم که اگر دیداری اتفاق نیفتاد حتما روی مصلحتی بوده است، همان‌طور که اگر هر دعایی می‌کنیم و به اجابت نمی‌رسد، تسلیم خواست خداوند هستیم و آن را می‌پذیریم و راه بندگی خود را ادامه می‌دهیم. در موضوع مهدویت نیز اگر ملاقات و دیدار حضرت را دوست داریم، اما اگر به این هدف نرسیدیم به هیچ وجه نباید دچار یأس و ناامیدی ‌شویم و اعتقادمان سست گردد، بلکه باید علاقه و محبت‌مان روز به روز بیشتر ‌شود.

نتیجه گیری

• حاصل آنکه دربارۀ امکان دیدار امام در زمان غیبت می‌بایست طریق اعتدال را پیش گرفت؛ نه هر گونه ملاقات با امام را منکر شد و راه دیدار با ایشان را به کلی مسدود دانست و نه ادعای کسی که دعوی ارتباط و سفارت و نیابت امام را دارد پذیرفت. هر یک از این دو نگرش، آسیب‌های خاص خود را دارا بوده و به افراط و تفریطی جاهلانه و غیرعلمی می‌انجامد.

لذا تقاضای دیدار امام و دعا برای تحقق این امر، موضوع مستحب و مطلوبی است. با این وجود، کنار گذاردن جریان عادی زندگی و به طور تصنعی در پی ملاقات با امام بودن و از زیر بار وظایف شانه خالی کردن، امر نامطلوب و آسیب‌زایی است که با روح آموزۀ انتظار و غیبت در تضاد است.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: