بنی‌طی در تاریخ اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌طی است. بنی‌طی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌طی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردقبیله طی یکی از قبایل بزرگ قحطانی و یمنی الاصل بودند. با ازدیاد جمعیت به مناطق مختلف مانند نجد، مدینه، عراق و... مهاجرت کردند. بسیاری از آنها در جاهلیت بت‌پرست و عده ای هم مذهب یهودی و مسیحی داشتند اما با ظهور اسلام مسلمان شدند. این قبیله در فتوحات اسلامی نقش بسزایی داشتند و در حکومت علی (ع) و در جنگ‌های مهم ان حضرت مانند صفین، جمل و نهروان نقش مهمی را ایفا کردند. در واقعه عاشورا نقش پررنگی نداشتند و فقط دو شهید ازشهدای کربلا از این قبیله بود. حاتم طائی و فرزندش در دوران قبل از اسلام و حجر بن عدی، عدی بن حاتم طایی و حبیب بن اوس شاعر بزرگ دوران عباسیان، برخی از اعلام و رجال مشهور و معروف این قبیله هستند.
نسب قبیله طی
طَی قبیله‌ای یمنی‌الاصل و از قبایل بزرگ عرب قحطانی است که نسب از طَی بن اُدَد بن یَشْجُب بن عریب بن زَید بن کَهْلان بن سَبَأ می‌‌برد.[۱] گفته شده که نام اصلی طی، «جلهمه» بوده و «طی» لقب او محسوب می‌‌شده است.[۲] این قبیله که برخی آن را به دو شاخه اصلی «جدیله»[۳] و «غوث بن طی» تقسیم کرده و قبایل طی را به آن دو ارجاع می‌‌دهند،[۴] مشتمل بر صدها تیره و طایفۀ کوچک و بزرگ است که بنوثَعْلَبة بن رومان بن جندب، بنوثَعلَبة بن ذُهل بن رومان بن جُنْدَب و بنوثعلبه بن جَدعاء بن ذُهَل بن رومان[۵] معروف به «الثعالب الثلاث»[۶] از آن جمله‌اند. از دیگر قبایل و تیره‌های این قبیله می‌‌توان به نام بنونبهان بن عمرو، بنوسنبس، بنو لام بن عمرو بن ظریف، بنو قسیم معروف به مصابیح الظلام، بنوعلوه، بنورمان، بنوسلسله، بنو قرواش، بنوجرول، بنوبولان و... اشاره کرد.[۷]
مساکن و منازل قبیله طی
جایگاه نخست طی، را سرزمین «جوف» گفته‌اند که در آن به طور مشترک با قبایل مراد و قبیله همدان زندگی می‌‌کردند تا این که در پی مشکلات به وجود آمده حاصل از حوادث یمن - خصوصاً تخریب سد مأرب - بمانند بسیاری دیگر از قبیله‌های جنوبی، به مناطق شمال کوچیدند. آنان در پی مهاجرت ازدیان مهاجرت خود را آغاز کرده،[۸] در ناحیه «سمیرا»[۹] و «فَیْد»[۱۰] - در مجاورت قبیله بنی اسد - در سرزمین نجد فرود آمدند.[۱۱] اندکی بعد، آنان بر کوههای معروف «اَجأ» و «سَلْمی»[۱۲] در حوالی مدینه که از آن بنی اسد بود، سیطره یافتند.[۱۳] پس از آن بر بلاد بنی اسد در ماوراء کرخ از سرزمین «غفر» دست یافتند و سپس جایگزین بنی‌تمیم در سرزمین نجد در حد فاصل بین بصره و کوفه و یمامه شدند و بعد مساکنی از «غَطَفان» در نجد- در حوالی وادی القری- را در اختیار گرفتند.[۱۴] بدین ترتیب آنان به تدریج بر نواحی کوهستانی و دشتی نجد در عربستان، عراق و شام دست یافتند و در آن پراکنده شدند. همچنین گروهی از آنان مدتی در جنوب فلسطین ساکن شدند اما مدتی بعد، به دلایلی نامعلوم، ناچار به جلاء وطن شدند و به مصر رفتند و در کنار بنی قره از بنی جذام در «مدیریة البحریه» مأوا گزیدند.[۱۵] «دُومة»، «سُکاکَة»، «القاره»، «ظریب»، و «مَحْضَر» و تیماء از دیگر آبادی‌ها و منازل مردم طی بود.[۱۶] ضمن این که از أدبی – که کوهی است سیاه در أعلی دیار طی، ناحیه دار فزاره، دباب، الاعیرف، أساهیب، الثری – که در نجد بود - و رمّان در شمار کوههای آنان یاد شده[۱۷] و از آبهایشان به غضور، أرّاطی، بزاخه، أبرق النعار، قران، مویسل و تنغة نام برده شده است.[۱۸]
پس از فتوحات اسلامی و تأسیس شهرهای اسلامی، بسیاری از آنان در بلاد اسلامی از جمله کوفه ساکن شدند. قبایل کوفه در سی سال نخست تأسیس این شهر، به هفت دسته بزرگ، تقسیم می‌شدند که قبیله طی به تنهایی یکی از این اسباع آن را تشکیل می‌‌دادند ضمن این که قبیله جدیله هم به عنوان یکی از شاخه‌های این قبیله همراه با کنانه و همپیمان آن از احابیش، یکی دیگر از تقسیمات این شهر را به خود اختصاص داده بودند.[۱۹] این نظام در سال ۳۶ هجری و در پی واقعه جمل، توسط امیرالمؤمنین (ع) تغییر یافت و قبایل بر اساس نظم دیگری چینش شدند. در این نظام، قبیله طی همراه با قبایل مذحج و اشعر در یک گروه قرار گرفتند.[۲۰]
سرزمین شام نیز پذیرای برخی از مردم قبیله طی بود؛ چندان که نقل شده جماعت نسبتاً زیادی از آنان به پرچمداری حابس بن سعد طائی –از ساکنین حمص -[۲۱] در صفین حضور یافتند و به مقابله با علی (ع) و یارانش پرداختند.[۲۲]
همچنین به هنگام فتح اندلس، بسیاری از مردم طی در این سرزمین حضور یافتند و پس از فتح آن، بسیاری از آنان در «بسطه»، «غلیا» و «تاجله» ساکن شدند.[۲۳] در حال حاضر، بطون بسیاری از قبیله طی تحت عنوان قبایل «شمّر» در مناطق شمالی حجاز و بادیه‌های عراق و شام ساکنند.[۲۴]
در ایران نیز، برخی از مردمان قبیله طی در منطقه آذربایجان ساکن شدند چندان که تبدیل روستای «نریر» به شهر و بنای «بازار جابروان» را به طاییان آذربایجان نسبت داده‌اند. [۲۵] ضمن این که قبایل بنی طرف، [۲۶] بنی لام عبدالخان[۲۷] و بنی ساله[۲۸] نیز از قبایل عرب ساکن در خوزستان می‌‌باشند که نسب خود را به این قبیله می‌رسانند.
تعاملات سیاسی ـ اجتماعی قبیله طی با دیگر قبایل در عصر جاهلی
مردم طَی در عهد جاهلی رفتاری بدوی و نیمه بدوی داشتند. آنان روابط تیره‌ای با بعضی از قبایل معدی همچون شاخه غَنی از قَیْس بن عَیلان داشتند چندان که قبیله غنی به رهبری طفیل الغَنَوی قبیله طَی را در شرق کوه سلمی شکست داد و بسیاری از آنها را کشت و غنایم زیادی به دست آورد.[۲۹] حمله‌ای هم از سوی قبیله عبس بر ضد طیّ صورت گرفت که منجر به شکست قوم «عبس» گردید.[۳۰] همچنین طَی با بنی عامر و ایاد پسر نزار نیز درگیری‌هایی داشتند.[۳۱] چندان که طائیان در حمله‌ای که بنی عامر علیه آنان تدارک دیده بودند به پیروزی رسیند[۳۲] و در نبردی که با ایاد بن نزار بن معد در «یوم رحی جابر» داشتند فاتح میدان شدند و اموال و اسرایی را از آنان به غنیمت گرفتند.[۳۳]
منابع
پانویس
- ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۴۷؛ ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، ج۲، ص۳۹۹؛ هشام بن محمد کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ شاخه «جُنْدَب بن خارِجه بن فُطْرَة بن طی» که به نام مادرشان، «جدیله» شناخته می‌‌شوند.
- ↑ ر. ک. زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۳۴ به نقل از اشرف الرسولی.
- ↑ خاندان حاتم طایی از این قبیله بودند. ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۳، ص۳۱۳.
- ↑ ابوعبید قاسم بن سلام، کتاب النسب، ص۳۲۶؛ ابن‌درید، الاشتقاق، ج۲، ص۳۸۰.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۱، ص۱۶۸.
- ↑ سمیراء در مسیر حجاج و یکی از منازل راه مکه بود (ر. ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۲۵۵، ذیل کلمه سمیرا).
- ↑ فَید از منازل نیمه راه مکه و کوفه است (ر. ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۸۲، ذیل کلمه فید). اَجأ یکی از کوههای طی در غرب کوه فَید قرار دارد (ر. ک: عبدالقادر فیاض حرفوش، قبیلة طی، ص۹۲).
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹ (ذیل کلمه طی).
- ↑ حسن بن احمد همدانی، صفة جزیرة العرب، ص۲۳۸-۲۳۹.
- ↑ از این رو طرمّاح بن عدی بن حاتم طایی در عذیب‌الهجانات به امام حسین (ع) پیشنهاد داد که در کوه أجأ [و سلمی] پناه بگیرد تا از هجوم دشمنان در امان باشد. ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۵۰. نیز ر. ک. طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۰۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۷۳.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۸۹.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ ر. ک: لویی، خطط الکوفه و شرح خریطها، ص۲۱-۲۲.
- ↑ ر. ک: لویی، خطط الکوفه و شرح خریطها، ص۳۳.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۱۵۱.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۱۷۱؛ نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، ص۲۰۲.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ص۳۲۲.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۱۹۸۰.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۱۹۸۸.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۱۹۷۸؛ جابر جلیل مانع، مسیرة الی قبائل الاهواز، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۳۵۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۸، ص۳۹۱. عمر رضا کحاله در کتابش به حمله عبس و غنی به طی اشاره کرده که شاید حمله ای دیگر از سوی این دو قبیله، علیه قوم طی باشد که به صورت مشترک صورت گرفته است. عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.
- ↑ البکری، معجم ما استعجم، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۶۹۰.