جعفر بن محمد بن حکیم خثعمی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جعفر بن محمد بن حکیم خثعمی است. جعفر بن محمد بن حکیم خثعمی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جعفر بن محمد بن حکیم خثعمی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جعفر بن محمد بن الحکیم؛ در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از الاستبصار واقع شده است:

«عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الصَّبَّاحِ جَمِيعاً عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِS قَالَ: الْمُصْحَفُ لَا تَمَسَّهُ عَلَى غَيْرِ طُهْرٍ وَ لَا جُنُباً وَ لَا تَمَسَ خَطَّهُ وَ لَا تُعَلِّقْهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ».

شرح حال راوی

مراد از عنوان یاد شده، جعفر بن محمد بن حکیم الخثعمی از راویان کوفی است که در رجال برقی، رجال کشی، رجال شیخ طوسی ذکر شده؛ ولی در رجال نجاشی و الفهرست شیخ طوسی از ایشان یاد نشده است، از آن جهت که دارای اثر علمی نبوده است و موضوع این دو کتاب یاد کرد راویان صاحب اثر است.

وی در اسناد و طرق نیز واقع شده و کتب حدیثی بعضی از راویان را روایت کرده است؛ از جمله راوی کتاب محمد بن حکیم الخثعمی (پدر راوی) ، عبدالملک بن حکیم (عموی راوی) و جمیل بن دراج بوده و با عنوان جعفر بن محمد بن حکیم و جعفر بن محمد بن خثعمی روایت کرده است.

یادآوری: ابن حجر عسقلانی از رجالیان سنی در کتاب رجال خودش از راوی یاد کرده و در بعضی اسناد روایات اهل سنت نیز واقع گردیده است.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات جعفر بن محمد بن حکیم دانسته نیست؛ ولی برقی و شیخ طوسی از او در اصحاب امام کاظمS نام برده و بعضی هم به نقل از رجال کشی وی را از اصحاب امام رضاS برشمرده‌اند، درحالی‌ که در نسخه موجود از رجال کشی وجود ندارد. در اسناد روایات موردی یافت نشده که جعفر بن محمد بن حکیم بی‌واسطه از امام کاظم یا امام رضاS روایت کرده باشد؛ ولی باواسطه از امام صادق و امام کاظم روایت کرده است.

به هر روی، همدوره بودنش با امام کاظمS قطعی است؛ لکن توفیق ادراک محضر آن حضرت و نقل حدیث مستقیم از آن بزرگوار را نداشته است.

آیت‌الله بروجردی از راوی در طبقه ششم راویان یاد کرده است.

استادان و شاگردان راوی

جعفر بن محمد بن حکیم از راویانی همچون عبدالملک بن حکیم، محمد بن حکیم، جمیل بن دراج، ابراهیم بن عبدالحمید الأسدی، مرازم بن حکیم الأزدی، عبدالسمین، زکریا بن محمد المؤمن، ابان بن عثمان الأحمر و عبدالکریم بن عمرو الخثعمی روایت کرده که از استادان حدیثی ایشان شمرده می‌شوند و راویان متعددی مانند محمد بن إسماعیل بن بزیع، جعفر بن الزبیر، الحسن بن موسی الخشاب، علی بن الحسن بن الفضال، احمد بن محمد بن خالد البرقی، موسی بن القاسم العجلی، محمد بن تسنیم الحضرمی الوراق و ابراهیم بن یسار از وی روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی ایشان هستند.

مذهب راوی

جعفر بن محمد بن حکیم از راویان امامی است؛ نه از آن رو که در رجال شیخ طوسی در اصحاب امام کاظمS عنوان شده، چنان‌که علامه مامقانی نوشته؛ زیرا موضوع رجال شیخ طوسی اعم از امامی و غیر امامی است، بلکه به دو جهت است: اولاً در رجال برقی ذکر شده است و ثانیاً مضامین روایاتش آن را دلالت دارند؛ نمونه:

«وَ حَدَّثَنِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ بْنِ نُعَيْمٍ عَنْ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبِي عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا وَ حَدَّثَنِي هَارُونُ بْنُ مُوسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حُكَيْمٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ وَ صَاحِبٍ لَهُ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ قَدْ كَانَ دُرِسَ اسْمُهُ فِي كِتَابِ أَبِي قَالَا رَأَيْنَا شَرِيكاً وَاقِفاً فِي حَائِطٍ مِنْ حِيطَانِ فُلَانٍ قَالَ أَحَدُنَا لِصَاحِبِهِ هَلْ لَكَ فِي خَلْوَةٍ مِنْ شَرِيكٍ فَأَتَيْنَاهُ فَسَلَّمْنَا عَلَيْهِ فَرَدَّ السَّلَامَ فَقُلْنَا يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَسْأَلَةٌ قَالَ فِي أَيِّ شَيْءٍ فَقُلْنَا فِي الصَّلَاةِ قَالَ سَلُوا عَمَّا بَدَا لَكُمْ فَقُلْنَا لَا نُرِيدُ أَنْ تَقُولَ قَالَ فُلَانٌ وَ قَالَ فُلَانٌ إِنَّمَا نُرِيدُ أَنْ تُسْنِدَهُ إِلَى النَّبِيِّ صفَقَالَ أَ لَيْسَ فِي الصَّلَاةِ قُلْنَا بَلَى فَقَالَ سَلُوا عَمَّا بَدَا لَكُمْ فَقُلْنَا فِي كَمْ يَجِبُ التَّقْصِيرُ قَالَ كَانَ ابْنُ مَسْعُودٍ يَقُولُ لَا يَغُرَّنَّكُمْ سَوَادُنَا هَذَا وَ كَانَ يَقُولُ فُلَانٌ فَقُلْنَا إِنَّا قَدِ اسْتَثْنَيْنَا عَلَيْكَ أَنْ لَا تُحَدِّثَنَا إِلَّا عَنِ النَّبِيِّa قَالَ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَقَبِيحٌ لِشَيْخٍ يُسْأَلُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فِي الصَّلَاةِ عَنِ النَّبِيِّa لَا يَكُونُ عِنْدَهُ فِيهَا شَيْءٌ وَ أَقْبَحُ مِنْ ذَلِكَ أَنْ أَكْذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِa قُلْنَا فَمَسْأَلَةٌ أُخْرَى فَقَالَ أَ لَيْسَ فِي الصَّلَاةِ فَقُلْنَا بَلَى قَالَ فَسَلُوا عَمَّا بَدَا لَكُمْ فَقُلْنَا عَلَى مَنْ تَجِبُ الْجُمُعَةُ قَالَ عَادَتِ الْمَسْأَلَةُ خُدْعَةً مَا عِنْدِي فِي هَذَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِa شَيْءٌ قَالَ فَأَرَدْنَا الِانْصِرَافَ فَقَالَ إِنَّكُمْ لَمْ تَسْأَلُوا عَنْ هَذَا إِلَّا وَ عِنْدَكُمْ مِنْهُ عِلْمٌ قَالَ قُلْنَا نَعَمْ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ الثَّقَفِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِيِّ صفَقَالَ الثَّقَفِيُّ الطَّوِيلُ اللِّحْيَةِ قُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَقَدْ كَانَ مَأْمُوناً عَلَى الْحَدِيثِ وَ لَكِنْ كَانُوا يَقُولُونَ إِنَّهُ خَشَبِيٌّ ثُمَّ قَالَ مَا ذَا رَوَوْا قُلْنَا رَوَوْا عَنِ النَّبِيِّa أَنَّ التَّقْصِيرَ تَجِبُ فِي بَرِيدَيْنِ فَإِذَا اجْتَمَعَ خَمْسَةٌ أَحَدُهُمُ الْإِمَامُ فَلَهُمْ أَنْ يُجَمِّعُوا».

جایگاه حدیثی راوی

رجالیان قدماء، مانند برقی، شیخ طوسی و نجاشی درباره جایگاه حدیثی جعفر بن محمد بن حکیم و توثیق و تضعیفش نظری نداده‌اند؛ ولی در رجال کشی چنین نقل شده است:

«سَمِعْتُ حَمْدَوَيْهِ بْنَ نُصَيْرٍ، يَقُولُ: كُنْتُ عِنْدَ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَى، أَكْتُبُ عَنْهُ أَحَادِيثَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ، إِذْ لَقِيَنِي رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ سَمَّاهُ لِي حَمْدَوَيْهِ، وَ فِي يَدِي كِتَابٌ فِيهِ أَحَادِيثُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ، فَقَالَ هَذَا كِتَابُ مَنْ فَقُلْتُ كِتَابُ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ، فَقَالَ: أَمَّا الْحَسَنُ فَقُلْ فِيهِ مَا شِئْتَ، وَ أَمَّا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ فَلَيْسَ بِشَيْءٍ».

بر این اساس، سه دیدگاه درباره جعفر بن محمد بن حکیم هست:

1. اعتماد به سخن کشی و حکم به ضعف و مجهول بودن وی. ابن داوود از راوی در جزء دوم کتاب خود که به راویان ضعیف و مذمومین اختصاص دارد، نام برده و نوشته است: کش ذمّه. علامه شوشتری نیز به نقل کشیاعتماد کرده و نوشته است: "الآثار تترتب علی المسمی لا علی الإسم، فإذا کان الرجل یعتمد مثل حمدویه الجلیل علیه - کما هو ظاهر نقله - فأی مانع من الإعتماد علیه؟ و إن کان الکشی نسی اسمه لنا و سماه حمدویه له؛ و کذلک ظاهر الکشی ترتیب الأثر علیه". علامه مجلسی و صاحب مدارک نیز جعفر بن محمد بن حکیم را از راویان مجهول به شمار آوردند.
2. عدم اعتبار به جرح راوی بر اثر معلوم نبودن جارح. وحید بهبهانی: "قوله جعفر بن محمد بن حکیم: فی الوجیزة عده ضعیفا و فی الحکم بمجرد ما ذکر هیهنا لا یخلو من ضعف". سید ابوالقاسم خویی: "أقول: الرجل الجارح لجعفر بن محمد بن حکیم مجهول، فلا یعتد به"؛ نیز هنگام نقل روایتی که در سندش جعفر بن محمد بن الحکیم قرار گرفته، نوشته است: "ولم تثبت وثاقته بل ذمه بعضهم إلا أنه غیر ثابت لجهالة الذام".
3. عدم اعتبار به جرح راوی به جهت معلوم نبودن جارح و حکم به حسن حال ایشان. حائری مازندرانی: "مع أنه یأتی عن جش فی أبیه" أنه الراوی کتابه من دون طعن فی الطریق أو تأمل، مع أن طریقته التأمل فی محله کأن یقول: مظلم، أو: ضعیف، أو غیر ذلک.

محدث نوری: "یروی عنه: الجلیل علی بن الحسن بن فضال، و محمد بن إسماعیل بن بزیع و موسی بن القاسم، و أحمد بن محمد بن خالد. و الجواب عن ذمه ممن لا یعرف، مذکور فی التعلیقة".

مامقانی: "ولکن الإنصاف بعد ذلک کله، هو عد الرجل من الحسان؛ لأن إمامیته تستفاد من رجال الشیخ کما ذکرنا. و یمکن استفادة مدحه مما أفاده الحائری من أنه یأتی عن النجاشی فی أبیه، أنه الراوی کتابه من دون طعن فی الطریق أو تأمل. مع أن طریقته التأمل فی محله، کأن یقول: مظلم، أو ضعیف... أو غیر ذلك".

بررسی و تحقیق

با توجه به عدم جرح و تعدیل راوی از سوی رجالیان قدماء، راه اطلاع از جایگاه حدیثی وی استفاده از قرائن است و قرائن متعددی بر وثاقت یا دست کم حسن حال جعفر بن محمد بن حکیم دلالت دارند؛ مهم‌ترین آنها:

1. نقل فراوان علی بن الحسن بن فضال از ایشان. نجاشی در معرفی علی بن الحسن بن فضال نوشته است: "کان فقیه أصحابنا بالکوفة، و وجههم، و ثقتهم، و عارفهم بالحدیث، و المسموع قوله فیه. سمع منه شیئا کثیرا، و لم یعثر له علی زلة فیه و لا ما یشینه، و قل ما روی عن ضعیف". شیخ طوسی: "ثقة، کوفی، کثیر العلم، واسع الروایة و الأخبار، جید التصانیف، غیر معاند، و کان قریب الأمر إلی أصحابنا الإمامیة القائلین بالاثنی عشر".
2. روایت حسن بن موسی الخشاب از وی. نجاشی در معرفی حسن بن موسی نوشته است: "من وجوه أصحابنا مشهور کثیر العلم و الحدیث له مصنفات منها کتاب الرد علی الواقفة...".
3. واقع شدن نام راوی در سند کتاب کامل الزیارات از جمله: «حَدَّثَنِي أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ عَنْ عَبْدِ السَّمِينِ يَرْفَعُهُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَS قَالَ: كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَS يَخْطُبُ النَّاسَ وَ هُوَ يَقُولُ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَوَ اللَّهِ مَا تَسْأَلُونِّي عَنْ شَيْءٍ مَضَى وَ لَا شَيْءٍ يَكُونُ إِلَّا نَبَّأْتُكُمْ بِهِ».

جستارهای وابسته

• محمد بن حکیم الخثعمی (پدر)
• عبدالملک بن حکیم (عمو)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۵