حبل الله در قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حبل الله است. حبل الله از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حبل الله در قرآن - حبل الله در حدیث - حبل الله در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
حبل در لغت به معنای ریسمان و طناب است[۱] که برای رسیدن به غرضی یا بستن و محکم کردن چیزی از آن کمک می‌گیرند؛[۲] همچنین عهد و پیمان و امان را حبل می‌گویند.[۳] کلمه حبل ۵ بار در قرآن به کار رفته که دو مورد آن در ترکیب با واژه "الله" به صورت ﴿بِحَبْلِ اللَّهِ﴾[۴] و ﴿بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ﴾[۵] است.
خداوند در آیه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾[۶] مسلمانان را به اعتصام به حبل الله و دوری از تفرقه فرمان می‌دهد تا هرگز گمراه نشده، در حفره‌های هلاک سقوط نکنند.[۷] اعتصام در لغت به معنای چنگ زدن و تمسک به چیزی است[۸] و چنان‌که برای بالا آمدن از چاه باید به ریسمانی محکم چنگ زد، تمسک به حبل‌الله نیز سبب نجات مؤمنان خواهد شد.[۹]
حبل‌الله را به قرآن، عقل و هر چیزی تعریف کرده‌اند که به وسیله آن دور شدن از گناهان و وصول به قرب الهی حاصل شود.[۱۰] این آیه به جنگ‌ها و دشمنی طولانی میان اوس و خزرج اشاره دارد [۱۱] که ظهور اسلام و چنگ زدن آنان به ریسمان الهی تلخی دشمنی را به شیرینی همدلی و برادری بدل کرد و از سقوط ایشان در حفره‌های آتش مانع گردید. قرآن در ادامه این آیه مسلمانان را به امر به معروف و نهی از منکر فرا می‌خواند ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۱۲] و با توجه به آگاهی آنان بر احوال پیش از اسلام خود از تفرقه باز می‌دارد: ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾[۱۳].[۱۴]
همچنین آیات متعددی در قرآن، مضمونی نزدیک به آیه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾[۱۵] را می‌رسانند.[۱۶] برخی مفسران به دلالت آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾[۱۷] که مسلمانان را به داخل شدن در اسلام فرا می‌خواند، داخل شدن در سلم و اسلام را همان تمسک به حبل‌الله دانسته‌اند.[۱۸] آیه ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۱۹] نیز مؤمنان را به پیروی از صراط مستقیم و دوری از راه‌های گوناگون که باعث جدایی و دوری آنها از صراط مستقیم است فرمان می‌دهد که با توجه به نقش صراط مستقیم در پیشگیری از تفرقه آن را همان حبل‌الله و تمسک به حبل‌الله را وارد شدن در صراط مستقیم دانسته‌اند.
از این آیات، اجتماعی بودن [۲۰] و توانایی اسلام در پاسخگویی به احکام و معارفی برداشت شده است که انسان‌ها بدان نیازمندند.[۲۱] ترکیب دیگر ﴿بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ﴾ است که در آیه ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ﴾[۲۲] آمده است. بر اساس این آیه رهایی اهل‌کتاب از ذلت تنها با ﴿حَبْلٍ مِنَ اللَّهِ﴾ یا ﴿حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ﴾ ممکن است.[۲۳]
مفسران، این آیه را درباره یهودیان مدینه[۲۴] و منظور از ﴿حَبْلٍ مِنَ اللَّهِ﴾ را عهد الهی [۲۵] و حکم تکوینی یا تشریعی خدا [۲۶] و ﴿حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ﴾ را عهد [۲۷] و عمل مردم [۲۸] دانسته‌اند. ﴿حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ﴾ می‌تواند یکی از گونه‌های تأمین امنیت اهل‌کتاب مانند پذیرش ذمه باشد.[۲۹]
برخی روایات ﴿حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ﴾ را بر امام علی (ع) تطبیق کرده‌اند.[۳۰] تفسیرهایی که در روایات برای حبل‌الله ذکر شده عبارت‌اند از قرآن،[۳۱] دین اسلام،[۳۲]توبه،[۳۳] پیامبر اکرم،[۳۴] ائمّه اطهار (ع) [۳۵] به طور عام و علی بن ابی‌طالب[۳۶] به گونه خاص. عبارت دیگری که در روایات معصومان (ع) در راستای معنای حبل‌الله به کار رفته "العروه الوثقی" است که تمسک به آن نیز چون حبل‌الله باعث نجات متمسکان به آن خواهد شد.[۳۷] متکلمان شیعه با تمسک به روایاتی،[۳۸] مراد از حبل‌الله را اهل‌بیت (ع) دانسته‌اند و این روایات را به همراه روایاتی که اهل‌بیت (ع) را در کنار قرآن یکی از دو ریسمان محکم یا یکی از دو ثقل ذکر کرده‌اند دلیل بر عصمت ایشان دانسته‌اند، زیرا اگر خطایی از آنها واقع شود امر به تمسک آنها درست نیست.[۳۹] عرفا، حبل‌الله را دین مشروع و عهد [۴۰] الهی می‌دانند که خود به ﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ﴾ اشاره دارد.[۴۱] برخی از علمای اخلاق نیز با توجه به روایاتی [۴۲] حبل‌الله را توبه و بازگشت از گناهان به سوی خدا دانسته‌اند[۴۳].[۴۴].
منابع
پانویس
- ↑ مفردات، ص ۲۱۷؛ التحقیق، ج ۲، ص ۱۶۰، «حبل».
- ↑ التحقیق، ج ۲، ص ۱۶۱.
- ↑ العین، ج ۳، ص ۲۳۶؛ الصحاح، ج ۴، ص ۱۶۶۴؛ التحقیق، ج ۲، ص ۱۶۰، «حبل».
- ↑ «ریسمان خداوند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.
- ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید و نعمت‌های خداوند را بر خود فرا یاد آورید که دشمنان (همدیگر) بودید و خداوند دل‌های شما را الفت داد و به نعمت او با هم برادر شدید و در لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن رهانید؛ بدین‌گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می‌گوید باشد که شما راهیاب گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص ۳۶۷.
- ↑ لسان‌العرب، ج ۱۲، ص ۴۰۴، «حبل».
- ↑ التبیان، ج ۲، ص ۵۴۵.
- ↑ مفردات، ص ۲۱۷؛ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۱۷۳.
- ↑ التبیان، ج ۲، ص ۵۴۶.
- ↑ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.
- ↑ «و مانند کسانی نباشید که پراکندند و پس از آنکه برهان‌ها (ی روشن) برای آنان آمد، اختلاف کردند و آنان را عذابی سترگ خواهد بود» سوره آل عمران، آیه ۱۰۵.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص ۳۷۰، ۳۷۲.
- ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید و نعمت‌های خداوند را بر خود فرا یاد آورید که دشمنان (همدیگر) بودید و خداوند دل‌های شما را الفت داد و به نعمت او با هم برادر شدید و در لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن رهانید؛ بدین‌گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می‌گوید باشد که شما راهیاب گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ المیزان، ج ۲، ص ۱۰۲.
- ↑ «ای مؤمنان! همگی به فرمانبرداری (خداوند) درآیید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است» سوره بقره، آیه ۲۰۸.
- ↑ المیزان، ج ۲، ص ۱۰۲.
- ↑ «و (دیگر) این که این راه راست من است از آن پیروی کنید و از راه‌ها (ی دیگر) پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده گرداند، این است آنچه شما را بدان سفارش کرده است باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره انعام، آیه ۱۵۳.
- ↑ المیزان، ج ۴، ص ۹۴ ـ ۹۵.
- ↑ المیزان، ج ۲، ص ۱۰۲.
- ↑ «جز در پناه خداوند یا پناه مردم هر جا یافته شوند محکوم به خواری‌اند و دچار خشمی از سوی خداوند و محکوم به تهیدستی شدند، آن بدین رو بود که آنان به آیات خداوند کفر می‌ورزیدند و پیامبران را ناحقّ می‌کشتند، آن، از این رو بود که نافرمانی ورزیدند و تجاوز می‌کرد» سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۳۶۵.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص ۳۸۴.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۱۹۵ - ۱۹۷.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص ۳۸۴.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۱۹۵ - ۱۹۷.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص ۳۸۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۳۶۵.
- ↑ الصافی، ج ۱، ص ۳۷۱.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۱۷۳؛ وسائل‌الشیعه، ج ۶، ص ۱۶۸؛ روح‌المعانی، ج ۴، ص ۳۰.
- ↑ التبیان، ج ۲، ص ۵۴۵.
- ↑ شرح مصباح الشریعه، ج ۲، ص ۴۳۳.
- ↑ تفسیر ماوردی، ج ۱، ص ۴۱۳.
- ↑ الامالی، طوسی، ص ۶۵۴؛ تفسیر ثعلبی، ج ۱، ص ۱۶۳؛ شواهد التنزیل، ج ۱، ص ۱۶۹؛ الصواعق المحرقه، ص ۱۵۱.
- ↑ الامالی، صدوق، ص ۲۶۴؛ ینابیع‌الموده، ج ۱، ص ۳۵۶.
- ↑ الامالی، صدوق، ص ۲۶۴؛ عیون اخبارالرضا علیه السلام، ج ۱، ص ۶۳؛ ج ۲، ص ۲۶۲.
- ↑ الامالی، طوسی، ص ۶۵۴.
- ↑ الغدیر، ج ۳، ص ۲۹۷ - ۲۹۸.
- ↑ الفتوحات المکیه، ج ۱۱، ص ۱۲۹.
- ↑ تفسیر ابن عربی، ج ۱، ص ۱۳۸.
- ↑ شرح مصباح الشریعه، ج ۲، ص ۴۳۳.
- ↑ جامع السعادات، ج ۳، ص ۵۳.
- ↑ اخلاقی، مهدی، مقاله «حبل‌الله»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۰.