حسنه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حسنه است. حسنه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسنه در قرآن - حسنه در علوم قرآنی - حسنه در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

حسنه

حَسَنه بر وزن فعله و از ریشه «ح ـ س ـ ن» به معنای نیکی و زیبایی و ضد قبح و زشتی است. حسنه به معنای نعمتی که انسان در جان و تن و حالات انسانی خویش درمی‌یابد و از آن شادمان می‌شود، در مقابل سیئه است. به سخن دیگر، حسنه سودی است که از فراوانی نعمت و فضل الهی به بنده‌اش به دست می‌آید. لفظ حسنه و مشتقات آن ۲۸ بار در قرآن آمده و در مصادیق مختلفی، مانند توحید، مطلق کار نیک، نقطه مقابل سیئه (فعل شر) و پیروزی به کار رفته‌اند.

هرگاه حسنه به عبد نسبت داده شود، عبادات و طاعات و هرگونه کار نیکش مراد است؛ ولی اسنادش به خدا، در دنیا به معنای اعطای نعمت و فضل و رحمت اوست و در آخرت به معنای اعطای پاداش. حسنه خدا را در دنیا دربردارنده گسترش رزق و آسایش زندگی و در آخرت، شامل خشنودی خدا و بهشت دانسته‌اند. بر این اساس، آیات حسنه از جهت مفهومی به دو دسته حسنه الهی و انسان قسمت می‌شوند و خود حسنه خدا نیز به دنیایی و آخرتی دسته‌بندی می‌گردد و حسنه انسان نیز در دو بخش کلی باور نیک و کردار نیک بخش‌پذیر است.

مصادیق حسنه

حسنه انسان

آیات بسیاری، گاه به صراحت و گاه برپایه روایات تفسیری یا اقوال مفسران، به مصادیقی از حسنات انسان در هر دو دسته باورها و اعمال نیک اشاره دارند: مفسران، حسنه در آیه ﴿مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ خَيْرٌۭ مِّنْهَا وَهُم مِّن فَزَعٍۢ يَوْمَئِذٍ ءَامِنُونَ﴾؛ نیز ﴿مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ خَيْرٌۭ مِّنْهَا وَمَن جَآءَ بِٱلسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى ٱلَّذِينَ عَمِلُوا۟ ٱلسَّيِّـَٔاتِ إِلَّا مَا كَانُوا۟ يَعْمَلُونَ﴾ را که همراه آوردن آن در آخرت، سبب ایمنی از هراس روز قیامت است، به توحید، ایمان، عمل نیک، انجام دادن واجبات و اتصاف به یکی از صفات خدایی تفسیر کرده و روایات شیعی نیز حسنه در آیه یادشده را بر اعتقاد به ولایت امام علی(ع) که مصداق بارز باورهای درست است، تطبیق داده‌اند؛ همچنین دوستی و مودّت اهل بیت که لازمِ آن، اعتقاد به امامت و ولایت است، با توجه به سیاق آیات از مصادیق حسنه شمرده شده است: ﴿ذَٰلِكَ ٱلَّذِى يُبَشِّرُ ٱللَّهُ عِبَادَهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ قُل لَّآ أَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا ٱلْمَوَدَّةَ فِى ٱلْقُرْبَىٰ وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةًۭ نَّزِدْ لَهُۥ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌۭ شَكُورٌ﴾ مفهوم حسنه به اطلاق خود، شامل همه اعمال نیک می‌شود؛ اما گاه به قرینه آیات یا روایات تفسیری، برخی کارهای نیک مشخص از آیات حسنه برداشت شده‌اند. در آیه ۱۱۴ هود پس از فرمان به اقامه نماز، از حسنات به عوامل نابودی سیئات یاد شده است: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ طَرَفَىِ ٱلنَّهَارِ وَزُلَفًۭا مِّنَ ٱلَّيْلِ إِنَّ ٱلْحَسَنَـٰتِ يُذْهِبْنَ ٱلسَّيِّـَٔاتِ ذَٰلِكَ ذِكْرَىٰ لِلذَّٰكِرِينَ﴾. در تفسیر چگونگی تأثیر نماز در ریشه کنی زشتی‌ها گفته شده است که نماز انسان را از انجام دادن کارهای زشت باز می‌دارد و آثار گناه را از میان می‌برد. برخی روایات نیز این آیه را تنها درباره نماز شب دانسته‌اند که آثار گناهان روز را برمی‌دارد. انجام دادن طاعت و اعمال خشنودساز خدا نیز مصداق حسنه در آیه ﴿وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةًۭ نَّزِدْ لَهُۥ فِيهَا حُسْنًا﴾ دانسته شده است، چنان که پاسخ دادن بدی دیگران با کارهای خوب از مصادیق دیگر حسنه ستوده است: ﴿وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ﴾.

حسنه خدا

خدای مهربان خاستگاه همه حسنات و خیر و نیکی در ذات اوست، از این رو حسنات را در این جهان به رسم نعمت، رحمت یا پاداش در اختیار همگان می‌نهد؛ اما حسنات آخرتی را که خشنودی او و بهشت برین است، تنها در اختیار مؤمنان می‌گذارد و بندگان مؤمن از او حسنه دنیا و آخرت را با هم می‌خواهند: ﴿وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى ٱلدُّنْيَا حَسَنَةًۭ وَفِى ٱلْـَٔاخِرَةِ حَسَنَةًۭ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ﴾.

حسنه دنیایی

این حسنه، موارد مختلفی از فضل و نعمت خدا به بشر را فرامی‌گیرد. دسته‌ای از آیات به شکلی عام، هرگونه نعمت و رخداد خوبی را حسنه نامیده و تأکید می‌کنند که همه پیشامدهای خوب از پیش خداست: ﴿مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ﴾ و پاره دیگری به قرینه سیاق یا روایات تفسیری، نوع مشخصی از پیشامدهای خوب را حسنه می‌خوانند؛ برای نمونه نعمت پیروزی مسلمانان در جنگ با کافران از مصادیق حسنه است: ﴿إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ﴾، چنان که روزی نیکو، پیروزی و ماندگاری نام نیک: ﴿لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً﴾. و رفع هر گونه ناگواری در زندگی: ﴿ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ﴾حسنه در این آیه، رفع دشواری‌های زندگی و ظهور آسانی و فراوانی نعمت دانسته شده است. این موارد، یادکرد حسنه با هدف بیان شیوه‌های آزمایش الهی بوده و شامل حسناتی می‌شود که کاربرد دوگانه خوب یا بد در زندگی دارند؛ مانند رفاه، امنیت، قدرت و سلامتی جسم. در دسته دیگری از آیات، حسنه، پاداش نیکی‌ها یا الطاف خاص خدا به بندگان ویژه‌اش خوانده و تنها شامل نعمت‌های معنوی می‌شود که کاربرد بد درباره آنها گمان نمی‌رود؛ یا نعمت‌های مادی‌ای که از روی پاداش ـ نه آزمایش ـ داده می‌شوند؛ مانند سلامت روح و نفس که از مصادیق حسنه در آیه ۱۰ زمر: ﴿قُلْ يَـٰعِبَادِ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا۟ فِى هَـٰذِهِ ٱلدُّنْيَا حَسَنَةٌۭ وَأَرْضُ ٱللَّهِ وَٰسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى ٱلصَّـٰبِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍۢ﴾؛ نیز ﴿وَقِيلَ لِلَّذِينَ ٱتَّقَوْا۟ مَاذَآ أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا۟ خَيْرًۭا لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا۟ فِى هَـٰذِهِ ٱلدُّنْيَا حَسَنَةٌۭ وَلَدَارُ ٱلْـَٔاخِرَةِ خَيْرٌۭ وَلَنِعْمَ دَارُ ٱلْمُتَّقِينَ﴾ شمرده شده است، چنان که علم، عبادت و کلمه توحید از مصادیق حسنات معنوی یاد شده‌اند. در نمونه دیگری از همین دسته به اعطای حسنه به ابراهیم(ع) اشاره شده است: ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ که به استناد سیاق آیه حسنه در این موارد تنها شامل الطاف خاص خدا به بندگان برگزیده‌اش می‌شود، از این رو مفسران، مصادیقی نظیر یاد نیک ابراهیم(ع) در جهان یا ابراز محبت پیروان ادیان به ابراهیم(ع) را ذیل عنوان حسنه در این آیه شمرده‌اند. برخورداری از برخی صفات نیک اخلاقی نیز نعمتی الهی و از مصادیق حسنه الهی است: ﴿وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى ٱلدُّنْيَا حَسَنَةًۭ وَفِى ٱلْـَٔاخِرَةِ حَسَنَةًۭ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ﴾ در برخی روایات، حسنه دنیایی بر همسر خوب هم تطبیق شده است. افزون بر این، چیزهایی مانند فرزند صالح نیز از مصادیق حسنات الهی مذکور در قرآن شمرده شده‌اند.

حسنه آخرتی

حسنات آخرتی، شامل پاداش‌های مختلف خدا به مو ٔ نان است که بخشش گناهان، ثواب، کرامت و دیدار با خدا مصادیق بارز آن هستند: ﴿وَٱكْتُبْ لَنَا فِى هَـٰذِهِ ٱلدُّنْيَا حَسَنَةًۭ وَفِى ٱلْـَٔاخِرَةِ إِنَّا هُدْنَآ إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِىٓ أُصِيبُ بِهِۦ مَنْ أَشَآءُ وَرَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْءٍۢ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَٱلَّذِينَ هُم بِـَٔايَـٰتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾.

عوامل بهره‌مندی از حسنه الهی

برپایه قرآن، حسنه انسان با حسنه خدا رابطه‌ای متقابل دارند، از این رو خدا با ترغیب بندگانش به انجام دادن نیکی‌ها، هر حسنه‌ای را زمینه‌ساز برخورداری از حسنه بزرگ‌تر از آن برمی‌شمرد: ﴿مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ خَيْرٌۭ مِّنْهَا وَهُم مِّن فَزَعٍۢ يَوْمَئِذٍ ءَامِنُونَ﴾؛ ﴿وَقِيلَ لِلَّذِينَ ٱتَّقَوْا۟ مَاذَآ أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا۟ خَيْرًۭا لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا۟ فِى هَـٰذِهِ ٱلدُّنْيَا حَسَنَةٌۭ وَلَدَارُ ٱلْـَٔاخِرَةِ خَيْرٌۭ وَلَنِعْمَ دَارُ ٱلْمُتَّقِينَ﴾. در دسته‌ای از آیات نیز برخی حسنات، چون اعمال نیک: ﴿قُلْ يَـٰعِبَادِ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا۟ فِى هَـٰذِهِ ٱلدُّنْيَا حَسَنَةٌۭ وَأَرْضُ ٱللَّهِ وَٰسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى ٱلصَّـٰبِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍۢ﴾ و هجرت: ﴿وَٱلَّذِينَ هَاجَرُوا۟ فِى ٱللَّهِ مِنۢ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا۟ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِى ٱلدُّنْيَا حَسَنَةًۭ وَلَأَجْرُ ٱلْـَٔاخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا۟ يَعْلَمُونَ﴾ عوامل بهره‌مندی از دیگر حسنات الهی شمرده شده‌اند؛ مانند دعا و نیایش: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ * أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾.

آثار حسنه

کارهای نیک و نیز درخواست توفیق انجام دادن آنها از خدا، آثاری فردی و اجتماعی در دنیا و آخرت دارند: جلب محبت دیگران از آثار دنیایی آنهاست: ﴿وَلَا تَسْتَوِى ٱلْحَسَنَةُ وَلَا ٱلسَّيِّئَةُ ٱدْفَعْ بِٱلَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُۥ عَدَٰوَةٌۭ كَأَنَّهُۥ وَلِىٌّ حَمِيمٌۭ﴾ دفع کردن بدی‌ها با خصلتی مقابل آن، مانند دفع جهل با حلم و صبر، رفتار بد با رفتاری نیکو و... و کوتاه سخن، دفع بدی‌ها به بهترین شکل، ثمره‌اش جلب محبت دیگران، حتی دشمنان، و تبدیل آنان به دوستی مهربان است. در بیان آثار آخرتی حسنه نیز افزون بر عناوین عامی چون دریافت پاداش و ورود به بهشت، از موارد خاصی مانند در امان بودن از وحشت روز قیامت، چند برابر بودن پاداش آخرتی در برابر ذرّه‌ای کار نیک و دریافت پاداشی ۱۰ برابر: ﴿مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُۥ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَآءَ بِٱلسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَىٰٓ إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾ یا پاداشی مضاعف: ﴿أُو۟لَـٰٓئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَّرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا۟ وَيَدْرَءُونَ بِٱلْحَسَنَةِ ٱلسَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَـٰهُمْ يُنفِقُونَ﴾ یاد شده است. بر همین اساس، پاداش آخرتی حسنه - از آن رو که فعل خداست - بهتر از خود حسنه است و بهره‌مندی از حسنه آخرتی، برتر از حسنه دنیایی..

آیات حسنه و سیره پیامبر اکرم (ص)

هر نعمت خوش آیند و شاد کننده را که به انسان می‌رسد، حسنه گویند و سیئه ضد آن است و شامل نعمت دنیا و آخرت هر دو است. در قرآن این کلمه ۱۶ بار استعمال شده و فرهنگ خاصی را بر آن بار کرده است. در این مدخل منظور آن دسته از آیاتی است که پاداش پیروی پیامبر را تعیین می‌کند و مفهوم خاصی از نیکویی معنوی را برای آنان نوید می‌دهد. یا در بحث الگو گرفتن، سخن از اسوه حسنه از پیامبر و یا معیار الگوگیری حسنه معین شده است. چنانکه پیامبر در دعاهای امضایی خود در مقابل کسانی که تنها طالب دنیا هستند، خواستار حسنه می‌شود: ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً﴾.

1. ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾.
2. ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ﴾.
3. ﴿إِن تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُواْ هَذِهِ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُواْ هَذِهِ مِنْ عِندِكَ قُلْ كُلٌّ مِّنْ عِندِ اللَّهِ فَمَا لِهَؤُلاء الْقَوْمِ لاَ يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثًا * مَّا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِكَ وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾.
4. ﴿قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾.

نکات

درآیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. پیامبر الگو و أسوه‌ای نیکو برای مردم از طرف خداوند اعلام گردیده است ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾.
2. پیروی از پیامبراسلام موجب نیل به حسنه و نیکی در دنیا می‌شود ﴿اكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾.
3. خداوند، منشأحسنه ـ نیکی ـ و پیامبر منشأ سیئه - بدی - از دیدگاه برخی منافقان، یهود و مسلمانان صدر اسلام ﴿إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِكَ﴾.
4. خداوند به پیامبر می‌فرماید به بندگان پرهیزکار و دارای عمل زیبا و نیکوحسنه - بگو خداوند پاداشی نیکو به آنها می‌دهد و هجرت کنندگان و صبرپیشگان پاداشی بی‌شمار از سوی خداوند دریافت می‌کنند: ﴿قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾.

منابع

1. محمودی و بهرامی، مقاله «حسنه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۱
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱