حسیب (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«حسیب» بر وزن فعیل، صفت مشبهه یا صیغه مبالغه از ریشه «ح ـ س ـ ب» به معنای حسابرس است. برخی معنای اصلی این ماده را اشراف و دقت به قصد انتخاب و طلب دانسته‌اند که در فارسی از آن به «رسیدگی» تعبیر می‌شود.

حسابرسی، از افعال خداست و اسماء مبارک «حسیب، حاسب، محاسب، سریع الحساب و اسرع الحاسبین» بر حسابرسی او و سرعت آن دلالت دارند. روز قیامت که در آن، اعمال انسان‌ها محاسبه می‌شوند، «یوم الحساب» نامیده می‌شود. در آیات فراوانی اسم‌های «حسیب» وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَنْ يَكْبَرُوا وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا، «سَریعُ الحِساب» أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ، «اَسرَعُ الحـسِبین» ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ یا اسم فاعل الْحَاسِبِينَ که اسم «حاسب» از آن فهمیده می‌شود «و کَفی بِنا حـسِبین» وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ یا فعلی وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ که از آن اسم «محاسب» انتزاع می‌شود و در آیاتی نیز بی‌کاربرد مشتقات «حساب» مانند: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ، وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ، وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ به آن اشاره دارند.

حسابرسی خدا سه معنی دارد:

1. کسی که همه چیز جهان را اشاره کرده و از آنها آگاه است.
2. کسی که امور بندگان را کفایت می‌کند.
3. کسی که به بندگان در برابر اعمال نیک یا بدشان (از روی آگاهی) جزا می‌دهد؛ البته برخی نیز احتمال داده‌اند «حسیب» به معنای شریف باشد که بر افراد دارای حسب و شرافت اطلاق می‌گردد. معنای نخست به علم الهی و معنای دوم به کافی بودن حق برمی‌گردد که هریک را در مدخل‌های خود می‌توان پی گرفت. موضوع این مقاله تمرکز بر معنای سوم است. برپایه روایتی، هرکسی می‌خواهد دشمن قوی از وی دفع شود، باید روزی ۸۰ مرتبه خدا را به اسم «حسیب» بخواند و آغاز خواندن را روز پنجشنبه قرار دهد..

ویژگی‌های حسابرسی خدا

ویژگی‌های حسابرسی الهی چند چیزند.

عمومیت و شمول

از اطلاق برخی از آیات حسابرسی خدا برداشت می‌شود که حسابرسی او ویژه آخرت نیست، بلکه در دنیا و آخرت هست و هرگاه بنده‌ای عمل پسندیده یا ناپسندی انجام دهد، خدا به او مناسب با آن عمل* جزا خواهد داد که در دنیا پاداش طاعات، توفیق و جزای معاصی، خذلان است؛ همچنین حسابرسی الهی، مخصوص اعمال ظاهری نیست، بلکه نیات قلبی را نیز دربرمی‌گیرد: وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ، هرچند بر پایه روایات، چنانچه به نیات سوء عمل نشود، از آنها گذشت و تنها به اعلام آنها به انسان در قیامت بسنده می‌شود؛ نیز حسابرسی الهی آن‌چنان فراگیر است که حتی کوچک‌ترین اعمال را دربرمی‌گیرد که هم‌وزن دانه خردل: وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ. یا ذره‌ای باشد: فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ، وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ.. امام صادق (ع) فرمود که از گناهان کوچک بپرهیزید؛ زیرا آنها نیز مطالبه پذیرند. در آیاتی هم از استیفاء در حسابرسیسخن به میان آمده است؛ مانند وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ.

سرعت

در چندین آیه به سرعت حسابرسی خدا اشاره شده است: إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ؛ ُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ، وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ، ِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ، إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ، وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ البته سرعت غیر از عجله (شتابزدگی) است؛ زیرا سرعت به معنای جلو انداختن کاری در زمان انجام دادن آن و امری پسندیده است؛ ولی عجله، پیشدستی کردن برای انجام دادن کار پیش از وقت انجام دادن آن و امری ناپسند است. برخی در بیان سرعت حسابرسی الهی نوشته‌اند: تکرار افعال خوب و بد کم یا بسیار ـ مایه پیدایی ملکات پسندیده و ناپسند در نفس می‌شود، چون اعمال با یکدیگر اختلاف داشته و هر عملی در پدیداری آن ملکات، اثری خاص دارد، بنابراین افعال گوناگون با یکدیگر تعارض می‌کنند و در پایان، اندازه خاصی از خلق نیکو یا ناپسند در نفس می‌ماند که پس از مرگ ظاهر می‌شود و چون این مقدار از خلق خوب یا بد در لحظه قطع علاقه نفس از بدن ظاهر می‌گردد، از این حالت، به سرعت حساب تعبیر می‌شود. برخی سرعت حسابرسی خدا را آشکار ساختن برآیند حسنات و سیئات بندگان در قیامت، در یک لحظه دانسته‌اند، به‌گونه‌ای که حسابرسی کسی، مانع حسابرسی از دیگری نیست. به گفته بعضی خدا در قلب هر مکلّفی به مقدار ثواب یا عقاب وی علم ضروری ایجاد می‌کند؛ یا با خلق صدا در گوش وی نتیجه اعمالش را به او می‌فهماند، چنان‌که به دیده برخی اعمال گذشته برای وی مانند نشان دادن فیلم‌های متحرک تمثّل می‌یابد. سرعت حسابرسی خدا برخاسته از احاطه علم او به کم و بسیار، پست و مهم، کوچک و بزرگ و متقدّم و متأخر به صورت مساوی است. گفته شده است: تعبیرات مفسران نمی‌توانند عمق سریع الحساب بودن خدا را بیان کنند؛ زیرا اساسا او به حسابگری نیاز ندارد،؛ چراکه مجموعه اعمال بندگان یکجا نزدش حاضر است، بلکه اوصاف (حسیب، سریع الحساب، اسرع الحاسبین، حاسب و محاسب) حامل پیام مهمی برای بندگان‌اند و آن، هشدار برای اجتناب از اعمال خلاف و یقین به آشکاری کوچک‌ترین اعمال نزد خدا و آموزش درس حسابگری در کارهای زندگی است. برپایه روایتی، حسابرسی همه مردمان در یک چشم بر هم زدن و براساس حدیثی به اندازه دوشیدن شیر یک گوسفند است. برخی احتمال داده‌اند مراد از سرعت حسابرسی، زودرسی استجابت دعای بعضی از بندگان باشد. سرعت در حسابرسی هرگز ملازم با ظلم به بندگان خدا نیسیت؛ زیرا خدا باوجود سرعت حسابرسی‌اش، حساب کسی او را از حساب دیگری مشغول نمی‌سازد، در نتیجه خطا کند و با دادن جزایی که درخور نیست به کسی ظلم کند: الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ.

آسان یا سختگیری

اصحاب یمین، مشمول حسابرسی آسان‌اند: فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ، فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا؛ زیرا خدا با فضل و رحمت خود از آنان حسابرسی می‌کند؛ ولی دو گروه از مردم به حسابرسی سخت گرفتار خواهند شد: طغیان‌گران و روی گردانان از دعوت خدا و رسولان او: وَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا، لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى وَالَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ أُولَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ گفتنی است سختگیری در حسابرسی، ظلم و جور بر بندگان نیست و خدا هرگز از عدالت خارج نمی‌شود، چنان‌که امام صادق (ع) در تفسیر آیه وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ توهّم ستم و جور را زدوده و سختگیری خدا در حسابرسی را استقصاء و مداقّه در آن دانسته‌اند .

اختصاص حسابرسی به خدا

حسابرسی جامع و کامل به شکلی که چیزی از قلم نیفتد، تنها از کسی برمی‌آید که علم و قدرتش نامحدود باشد و همه چیز را در برگیرد و او جز خدا نیست، از این رو نوح (ع) حسابرسی پیروان خود را تنها از آنِ خدا می‌داند: إِنْ حِسَابُهُمْ إِلَّا عَلَى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ با توجه به ویژگی‌های یادشده، کسی که حسابرسی الهی را باور کند و به آن اهمیت دهد، در راه عبودیت حق گام برداشته و از فرجام سوء حسابرسی دقیق و عادلانه الهی در امان است و برعکس، هرکه از روی تکبر به روز حسابرسیایمان نیاورد: وَقَالَ مُوسَى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَرَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لَا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسَابِ یا آن را به دست فراموشی بسپارد، از مسیر عبودیت حق بیرون رفته و سرانجام به عذاب شدید الهی گرفتار خواهد شد: لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ.

جستارهای وابسته

• حسابرسی بندگان

منابع

1. برازنده، محمود، مقاله «حسیب»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۱