راه‌های خداشناسی در کلام اسلامی

مقدمه

بنابر آموزه‌های اسلامی، خداجویی و خداپرستی به گونه فطری در نهاد انسان نهفته است^[۱]. خداوند، انسان را ضعیف آفریده است^[۲] و از این رو او همواره نیازمند آفریدگار خویش است و تاریخ انسان نشان می‌دهد که میل به شناختن و پرستیدن خدا همیشه در جامعه بشری وجود داشته است^[۳]. اما این به معنای آن نیست که انسان توانسته است نیاز فطری خداجویی خویش را به گونه درست ارضا کند. او گاه به بیراهه رفته و چیزی دیگر را به جای خداوند متعال پرستیده است^[۴]^[۵].
دانشمندان مسلمان برای شناخت خداوند سه روش را معتبر می‌دانند^[۶]:

حس: این روش از سه راه بهره می‌جوید: اول مشاهده سازمان و نظام حاکم بر جهان و تعمق در آن. هرگاه انسان در جهان پیرامون خویش بنگرد، مجموعه‌ای منظم می‌یابد که از ناظمی حکیم و مدبر، حکایت می‌کند^[۷]. دوم، بهره‌گیری از نیرویی پنهان. هر موجودی از گرایشی درونی نصیب برده است که او را به سوی خدا راه می‌نماید^[۸]. سوم، توجه به اینکه جهان، حادث است. انسان با درک این حقیقت که روزی جهان نبوده است و سپس هستی یافته است، به وجود هستی‌بخش جهان پی می‌برد^[۹]. این سه راه از گذر حس طی می‌شوند و نیازمند درک عرفانی و پیچیده نیستند و همچنین به استدلال‌های عقلی محض نیاز ندارند. با این حال، نمی‌توان راه حس را برای شناخت خداوند کافی دانست^[۱۰].
دل و فطرت: حکما و عرفا بر آن‌اند که راه‌های رسیدن به خدا به شمار آفریدگان متعدد است؛ بدین معنا که هر موجودی را راهی به سوی خدا هست^[۱۱]. این بدان سبب است که انسان دارای فطرت الهی] است و در سرشت خویش، خدا را می‌جوید^[۱۲]. هر دلی به سوی آفریدگار راه دارد و هر نفسی به سوی صاحب انفاس در حرکت است. این راه که به معرفت شهودی می‌انجامد، بسیار کارآمد و اثربخش و توأم با لذت است. آدمی با رجوع به فطرت خویش، نیرویی می‌یابد که او را به سوی خدا فرامی‌خواند^[۱۳]. با این همه، راه فطرت را نمی‌توان به دیگران آموخت و بیش‌تر جنبه شخصی دارد^[۱۴].
عقل: راه تدبر و استدلال عقلی از آن رو که آموزش‌پذیر است و در تثبیت و تحکیم عقیده و تکمیل شناخت، نقشی اساسی دارد، بهترین شیوه شناخت خداوند است^[۱۵]. به همین دلیل، قرآن همواره آدمی را بدین راه فراخوانده است^[۱۶]. راه عقل، از براهین فلسفی و کلامی مدد می‌گیرد و از این رهگذر وجود خداوند را اثبات می‌کند و خالق هستی را به انسان می‌شناساند. می‌توان به گونه کلی گفت که راه عقل، راهی است که وجود حقایق ماوراء الطبیعه را کشف و اثبات می‌کند. عقل و استدلال‌های عقلی در روایات بزرگان معصوم (ع) نیز جایگاهی والا دارد. بنابر این روایات، هدف از بعثت پیامبران (ع) این است که بندگان درباره خداوند بیندیشند و در این میان، هر کس عقل خویش را به کمالی بیش‌تر برساند، در دنیا و آخرت بلند پایه‌تر است^[۱۷]^[۱۸].

منابع

پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه

پانویس

↑ التوحید، ۵۶.
↑ ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُخَفِّفَ عَنكُمْ وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۲۸.
↑ تاریخ تمدن‌، ۱/ ۷۰.
↑ ﴿وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾؛ سوره زخرف، آیه ۸۷؛ تفسیر نمونه‌، ۲۱/ ۱۳۶.
↑ فرهنگ شیعه، ص 267.
↑ مجموعه آثار، ۱۳/ ۳۸۶- ۳۵۵.
↑ تبیین براهین اثبات خدا، ۴۶- ۲۷.
↑ ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴾؛ سوره شمس، آیه ۸.
↑ کشف المراد، ۱۷۹ و ۳۱۹.
↑ فرهنگ شیعه، ص 267.
↑ شرح الاسماء الحسی، ۱/ ۲۴۵.
↑ ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ﴾؛ سوره روم، آیه ۳۰.
↑ نهج البلاغه‌، خ ۱۱۰/ ۲۱۱.
↑ فرهنگ شیعه، ص 268.
↑ اصول و مبانی خداشناسی استدلالی‌، ۵.
↑ ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾؛ سوره انبیاء، آیه ۲۲؛ ﴿كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الأَلْبَابِ ﴾؛ سوره ص، آیه ۲۹.
↑ اصول کافی‌، ۱/ ۱۹.
↑ فرهنگ شیعه، ص 268.

[1] التوحید، ۵۶.

[2] ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُخَفِّفَ عَنكُمْ وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا﴾؛ سوره نساء، آیه ۲۸.

[3] تاریخ تمدن‌، ۱/ ۷۰.

[4] ﴿وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾؛ سوره زخرف، آیه ۸۷؛ تفسیر نمونه‌، ۲۱/ ۱۳۶.

[5] فرهنگ شیعه، ص 267.

[6] مجموعه آثار، ۱۳/ ۳۸۶- ۳۵۵.

[7] تبیین براهین اثبات خدا، ۴۶- ۲۷.

[8] ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴾؛ سوره شمس، آیه ۸.

[9] کشف المراد، ۱۷۹ و ۳۱۹.

[10] فرهنگ شیعه، ص 267.

[11] شرح الاسماء الحسی، ۱/ ۲۴۵.

[12] ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ﴾؛ سوره روم، آیه ۳۰.

[13] نهج البلاغه‌، خ ۱۱۰/ ۲۱۱.

[14] فرهنگ شیعه، ص 268.

[15] اصول و مبانی خداشناسی استدلالی‌، ۵.

[16] ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾؛ سوره انبیاء، آیه ۲۲؛ ﴿كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الأَلْبَابِ ﴾؛ سوره ص، آیه ۲۹.

[17] اصول کافی‌، ۱/ ۱۹.

[18] فرهنگ شیعه، ص 268.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]