عبرت در جامعه‌شناسی اسلامی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

عبرت‌آموزی از تجربیات دیگران

عبرت از ماده “عبر” و اصل آن به معنای انتقال از حالی به حالی است. اعتبار و عبرت دریافتی است که انسان را از شناخت امور محسوس به شناخت امور نامحسوس انتقال می‌دهد و از امور مشهود به امور نامشهود هدایت می‌کند[۱]. به بیان دیگر، عبرت، بهره‌گیری فکری و تجربی از مشاهده امور و قضایای مفید و استفاده از آن در جریان حیات مادی و معنوی است[۲]. بررسی تاریخ حیات گذشتگان، منبع بسیار ارزشمندی برای درک منطق حاکم بر عالم انسانی و تغییرات آن و شناخت سنت‌های لایتغیر الهی و درس‌آموزی برای تدبیر و تمشیت حیات اجتماعی است. قرآن کریم در آیاتی چند مؤمنان را به درنگ در احوال پیشینیان و عبرت‌آموزی ترغیب کرده است. علامه طباطبایی در ذیل آیه قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ[۳] می‌نویسد: اینکه فرموده در زمین سیر کنند برای این است که از سرگذشت امت‌های گذشته عبرت بگیرند، و سرانجام پادشاهان و فراعنه طاغی را ببینند که چگونه قصرهای رفیعشان به دردشان نخورد و ذخیره‌های موزه سلطنتی‌شان و تخت مزین به جواهرشان و لشکر و هوادارانشان سودی به آنان نبخشید و خدای تعالی همه را از بین برد، و چیزی به جز سرگذشتی که مایه عبرت باشد از آنان باقی نماند[۴]. این آیات معرفی دیگری از وحدت و یکپارچگی سنت‌های الهی جریان یافته در تاریخ و سرنوشت مشترک نسل‌های مختلف بشری است. آنچه در گذشته به گرفتاری، سقوط، ذلت، نزول بلا و نقمت و هلاکت و زوال منجر شد، امروز نیز هرچند به اشکال و صور دیگری امکان وقوع دارد و متقابلاً آنچه موجب گشایش، توسعه، عزتمندی، سروری و سیادت، و نزول نعمات و برکات ویژه شده است، امروز نیز در صورت تحقق شرط، امکان وقوع دارد. چه اولاً، در سنت‌های الهی تغییر و تبدیل نیست و ثانیاً، اگر سرنوشت هر نسلی جدا و متمایز از سایر نسل‌ها رقم می‌خورد، توصیه به عبرت‌آموزی از سرنوشت نسل‌هایی که زمان و منطق زیستشان با ما متفاوت بوده است، قطعاً بی‌وجه می‌بود. این عبرت‌آموزی و کسب تجربه اگر به رویه فرهنگی تربیتی عمومی و همگانی تبدیل شود، نتیجه‌های بسیار مهمی به دنبال دارد و جامعه و سازمان‌های اجتماعی باید زمینه‌های این انتقال اطلاعات و تجربه را فراهم سازند.[۵]

آیات قرآنی مرتبط

  1. توصیه ضمنی خردمندان به عبرت‌آموزی از احوال امم پیشین و مبتلایان به قهر و غضب الهی: لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ...[۶].
  2. امر به تأمل در فرجام ناخوشایند منحرفان و متمردان: فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ[۷].[۸]

منابع

پانویس

  1. حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۵۴۳.
  2. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸، ص۱۹.
  3. «پیش از شما سنّت‌هایی (بوده و) از میان رفته‌اند پس روی زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۷.
  4. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۳۰.
  5. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۸۸.
  6. «به راستی در داستان آنان برای خردمندان پندی (نهفته) است» سوره یوسف، آیه ۱۱۱.
  7. «...پس روی زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۷.
  8. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۸۸.