عبرت در معارف و سیره علوی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبرت است. عبرت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبرت در قرآن - عبرت در حدیث - عبرت در نهج البلاغه - عبرت در اخلاق اسلامی - عبرت در معارف و سیره نبوی - عبرت در معارف و سیره علوی - عبرت در فقه سیاسی - عبرت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
«عبرت» از ماده «عبر» و به معنای نفوذ در چیزی و گذشتن از یک سو به سوی دیگر آن است. «معبر» به معنای جای عبور است و «تعبیر رؤیا» به معنای گذر از چیزی است که در خواب دیده می‌شود - به سوی حقایق؛ مانند تعبیر آب به حیات. «اعتبار» (عبرت گرفتن) نیز به معنای توجه به وقایع مشهود (عبرت‌ها) است و رسیدن به حقایقی که وضع آینده ما را تعیین خواهند کرد[۱]. «اعتبار» در سخنان حضرت علی(ع) از راه‌های شناخت حقیقت دنیا است؛ چنان‌که می‌فرماید: مؤمن تنها با چشم عبرت به دنیا می‌نگرد[۲]. خدای رحمت کند کسی را که بیندیشد و عبرت گیرد و در روشنایی عبرت‌ها بینش یابد[۳]. این دو روایت می‌رسانند که اعتبار باید از روی اندیشه باشد تا بینایی و بصیرت در پی آورد. اما در چه باید اندیشید و از چه باید عبرت گرفت؟ در سخنان آن حضرت اندیشیدن در دو امر بیش از دیگر امور محل پای فشاری است:
- احوال گذشتگان: اخبار گذشتگان و آنچه را بر نسل‌های پیشین رفته است، به یاد آور. بر سرزمین‌هاشان بگذر و در آثار بازماندگانشان نیک بنگر. ببین که چه کردند و از کجا برکنده شدند و به کجا فرود آمدند و جای گرفتند. بی‌گمان در می‌یابی که از میان دوستان به سرای غربت در افتاده‌اند، و زود باشد که تو نیز سرنوشتی چون آنان یابی[۴].
- دگرگونی‌ها: «فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْغِيَرِ»[۵]؛ «پس از عبرت‌ها پند گیرید و از دگرگونی‌ها عبرت پذیرید». به ظاهر، مقصود از «عِبَر» در اینجا همان دگرگونی‌ها (غِیَر) است؛ یعنی از دگرگونی‌ها پند و عبرت گیرید. و مقصود از دگرگونی‌ها، همان تبدیل آسایش به گرفتاری و سختی به آسانی است[۶] که نتیجه عبرت از آنها، حقیقت زهد است
لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ
[۷] و نیز تبدیل جوانی به پیری و توانایی به ناتوانی و حیات به مرگ که میوه عبرت از آن غنیمت شمردن فرصت‌ها و مغرور نشدن به جوانی و توانایی است. عبرت، همان عبرت گرفتن از سنت‌های حاکم بر دنیا است؛ سنت‌هایی که شناخت حقیقت دنیا، بی‌آگاهی از آنها ممکن نیست. هر کس از این سنت‌ها آگاهی یابد، دنیای فراروی خود را بهتر خواهد دید. حضرت علی(ع) پس از بیان سنت سیری ناپذیری حرص به دنیا، می‌فرماید: «اگر با چشم عبرت به تاریخ بنگری، با جمع‌بندی درست عبرت‌های گذشته، آینده ات را پاس می‌داری»[۸].[۹]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۴، ص۲۰۷. نیز ر.ک: راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۳۲۰.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۳۶۷، ص۷۱۶.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳، ص۱۹۰؛ نهج السعاده، ج۳، ص۲۸۰، با اختلاف در تعبیر.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۳۱، ص۵۲۰؛ تحف العقول، ص۵۲؛ نهج السعاده، ج۴، ص۲۸۶.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه، ۱۵۷، ص۲۹۴. در برخی از نسخ نهج البلاغه، «فَاتَّعِظُوا بِالْغِيَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْعِبَرِ» آمده است (ر.ک: تمام نهج البلاغه، ص۲۱۴) که مؤید ظهوری است که در متن گفته‌ایم.
- ↑ این دگرگونی‌ها در خطبه ۹۹، ص۱۸۴ بیان شده است: «فَإِنَّ عِزَّهَا وَ فَخْرَهَا إِلَى انْقِطَاعٍ وَ إِنَّ زِينَتَهَا وَ نَعِيمَهَا إِلَى زَوَالٍ وَ ضَرَّاءَهَا وَ بُؤْسَهَا إِلَى نَفَادٍ وَ كُلُّ مُدَّةٍ فِيهَا إِلَى انْتِهَاءٍ وَ كُلُّ حَيٍّ فِيهَا إِلَى فَنَاءٍ أَ وَ لَيْسَ لَكُمْ فِي آثَارِ الْأَوَّلِينَ مُزْدَجَرٌ وَ فِي آبَائِكُمُ الْمَاضِينَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ»؛ نیز ر.ک: خطبه ۱۱۴، ص۲۲۰. در این خطبه، حضرت برای یک یک این دگرگونی‌ها و عبرت‌ها مثال زده است.
- ↑ «تا بر آنچه از دست شما رفت دریغ نخورید و بر آنچه به شما دهد شادی نکنید و خداوند هیچ خود پسند خویشتن ستایی را دوست نمی‌دارد» سوره حدید، آیه ۲۳.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۴۹، ص۵۶۰؛ نهج السعاده، ج۴، ص۲۵۵؛ طوسی، الامالی، ص۲۲۱.
- ↑ اکبریان، حسنعلی علی، مقاله «حقیقت دنیا»، دانشنامه امام علی ج۱ ص ۳۸۵.