فضل بن شاذان نیشابوری
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصحاب امام رضا است. فضل بن شاذان نیشابوری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فضل بن شاذان نیشابوری در معارف مهدویت - فضل بن شاذان نیشابوری در معارف و سیره رضوی - فضل بن شاذان نیشابوری در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری ازدی، معروف به ابن شاذان. از فقیهان، محدثان و متکلمان بزرگ شیعه در قرن سوم است و پدرش شاذان بن خلیل هم از محدثان امامیه و از شاگردان یونس بن عبدالرحمان بود.[۱] گویا نام پدرش خلیل، و شاذان لقب اوست که به اشتباه بین شاذان و خلیل «ابن» گذاشته‌اند.[۲]
ابومحمد اهل نیشابور بود. از تاریخ ولادتش گزارشی به دست ما نرسیده است، اما از آنجا که از امام رضا (ع) بسیار روایت کرده و حتی یکی از کتاب‌هایش را بر اساس آموخته‌هایش از آن حضرت فراهم آورده[۳] که گویای توانایی علمی او در زمان امامت امام هشتم است، برمی‌آید که دست کم در حدود ۱۸۰هـ زاده شده باشد. آن گونه که از گزارشات کشّی بر می‌‌آید، ابن شاذان در نوجوانی و مدتی پس از مرگ هارون الرشید به همراه پدرش به بغداد آمد و در مسجد زیتونه، محله قطیعة الربیع بغداد نزد اسماعیل بن عباد به آموختن قرآن پرداخت[۴] و سپس به کوفه رفت و در آنجا از مشایخی چون محمد بن ابی عمیر، عبدالرحمان بن ابی نجران، نصر بن مزاحم منقری، حسن بن علی وشّاء، حسن بن علی بن فضال،[۵] احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، معمر بن خلاّد،[۶] صفوان بن یحیی، حسن بن محبوب و محمد بن اسماعیل بن بزیع بهره جست.[۷] ابن شاذان به واسط نیز سفر کرده است.[۸]
شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری(ع) آورده [۹] و نجاشی او را راوی امام جواد (ع) هم ذکر کرده است.[۱۰] ابن شاذان پس از سال‌ها تحصیل و کسب معارف تشیع و به احتمال زیاد، تدریس و نگارش برخی از کتاب‌هایش از عراق به نیشابور بازگشت. در زمانی که عبدالله بن طاهر بر خراسان حکومت می‌‌کرد، فضل را به جهت تشیع مورد تفتیش عقاید قرار داد و تبعید کرد، اما تبعیدگاه او بیان نشده است و شاید بیهق باشد که در پایان عمر از آنجا نیز گریزان شد.
وی یکی از عالمان شیعه امامی خراسان به شمار می‌‌رفت و کشّی از ارتباط دورادور او با امام هادی (ع) خبر داده است[۱۱]. برجسته‌ترین جنبه علمی شخصیت فضل، تخصص وی در کلام است و از وی به عنوان متکلمی جلیل‌القدر یاد کرده‌اند.[۱۲] محقق حلی نیز او را در شمار فقیهان درجه اول امامیه قرار داده است.[۱۳]
«ابومحمد» به عنوان راوی، در سلسله اسناد بسیاری از احادیث امامیه قرار گرفته و نجاشی به توثیق او تصریح کرده است.[۱۴] کسانی چون علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری، محمد بن اسماعیل و عبدالله بن حمدویه از وی روایت کرده‌اند.[۱۵] وی در اواخر عمر در بیهق بوده که خوارج در مناطق خراسان دست به آشوب زدند و او از ترس خوارج به نیشابور گریخت، اما در اثر سختی‌های این سفر، در اواخر سال ۲۵۹هـ در بستر بیماری افتاد و در اوایل سال ۲۶۰هـ در نزدیکی نیشابور قدیم درگذشت و ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی بر او نماز گزارد[۱۶] و در همان جا به خاک سپرده شد. مقبره ابن شاذان هم اکنون در نزدیکی نیشابور کنونی باقی است.
نجاشی به نقل از یحیی بن زکریا کنجی، تألیفات فضل بن شاذان را ۱۸۰ کتاب می‌‌داند که تنها بخش اندکی از آنها به دست او و شیخ طوسی رسیده است. این آثار عبارت‌اند از: الامامة الکبیر، الاربع مسائل فی الامامه، الخصال فی الامامه، المعیار و الموازنه، فضل امیرالمؤمنین (ع)، معرفة الهدی و الضلاله القائم (ع)، کتاب الرجعه، اثبات الرجعه، الملاحم، السنن، الفرائض الکبیر، الفرائض الاوسط، الفرائض الصغیر، المسح علی الخفین، الطلاق، کتاب العروس، (العین) الوعید و المسائل فی العالم و حدوثه، الوعد و الوعید، محنة الاسلام، الاستطاعه، مسائل فی العلم، المسائل و الجوابات، الاعراض و الجواهر، العلل (علل مربوط به عبادات که از امام رضا (ع) شنیده است[۱۷] الایمان، اللطیف، الحسنی، التعری و الحاصل، المتعتین، متعة النساء و متعة الحج، حذو النعل، بالنعل، مسائل البلدان، النجاح فی عمل شهر رمضان، التنبیه فی الجبر و التشبیه النسبة بین الجبریة و البتریه، الدیباج [۱۸] التوحید فی (من) کتب الله، المنزلة، الاربعه (به گفته شیخ طوسی، این کتاب در ردّ یزید بن بزیع خارجی است)، الرّد علی یمان بن رباب خارجی، الرّد علی الاصّم، الرّد علی المرجئه، الرّد علی المثلثه، الرّد علی الفلاسفه، الرّد علی المنانیه، الرّد علی الباطنیة و القرامطه، الرّد علی البائسه، النقض علی الاسکافی فی تقویة الجسم، الرّد علی اهل التعطیل، الرّد علی الدامغة الثنویه، الرد علی الغلاة، الرّد علی الغالیة المحمدیه، تبیان اصل الضلاله، الرّد علی محمد بن کرام، الرّد علی احمد بن الحسین، الرّد علی احمد بن یحیی، الرّد علی الحشویه، الرّد علی الحسن البصری فی التفضیل، النقض علی ابی‌عبید فی الطلاق، النقض علی من یدعی الفلسفة فی التوحید و الاعراض و الجواهر و الجزء (شاید با کتاب‌های الاعراض والجواهر و الرد علی الفلاسفه یکی باشد)[۱۹] یوم و لیله (که به رؤیت امام حسن عسکری (ع) رسیده و مورد تأیید آن حضرت قرار گرفته است)[۲۰] و الایضاح که با تحقیق محدث ارموی به چاپ رسیده است.
گفتنی است دو تن با نام فضل بن شاذان وجود دارد که یکی این نیشابوری و دیگری رازی است که گویا از عالمان اهل سنت می‌‌باشد.[۲۱] همان گونه که شیخ طوسی این احتمال را مطرح کرده،[۲۲] الندیم و بسیاری دیگر این دو را یکی پنداشته و هم شیعه و هم سنی خوانده‌اند، از این رو الندیم می‌‌گوید: هر دو گروه شیعه و حشویه (اهل سنت) فضل بن شاذان را از آن خود می‌‌دانند. آن گاه می‌‌افزاید که شرح حال فضل را به تناسب در شمار دانشمندان شیعه به تفصیل آورده است،[۲۳] ولی متأسفانه در کتاب حاضر هیچ مطلبی وجود ندارد. همچنین عباس بن فضل بن شاذان، محدث سنی و پسر رازی است نه نیشابوری[۲۴].[۲۵]
جستارهای وابسته
- شاذان بن خلیل (پدر)
- محمد بن شاذان بن خلیل نیشابوری (برادر)
- ابراهیم بن شاذان بن خلیل نیشابوری (برادر)
- نعیم بن شاذان بن خلیل نیشابوری (برادر)
- علی بن شاذان بن خلیل نیشابوری (برادر)
- جعفر بن نعیم بن شاذان نیشابوری (برادرزاده)
- محمد بن شاذان بن نعیم نیشابوری (شاگرد فضل)
منابع
جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی
پانویس
- ↑ رجال النجاشی ۲/۱۶۸.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۴۸۴ الایضاح ۴۵، مقدمه مصحح.
- ↑ من لا یحضره الفقیه ۱/ ۴۵۴ و ۵۲۲.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۵۱۵، ۵۹۱ و ۵۹۲. گویا استاد قرائت او، اسماعیل بن عباد بصری بوده که در بغداد هم حضور داشته است تاریخ مدینة دمشق ۴۲/۴۶۸ و ۴۷۰.
- ↑ الغیبه (طوسی) ۱۶۲، ۱۶۳، ۱۷۷، ۱۸۵ و ۴۳۷.
- ↑ الرشاد ۲/۳۷۴ و ۳۷۶.
- ↑ جامع الرواة ۲/۵.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۲۵۵.
- ↑ رجال الطوسی ۴۲۰ و ۴۳۴.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۱۶۸ رجال ابن داود ۲۷۲.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۵۳۹ ـ ۵۴۳.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۱۶۸ الفهرست (طوسی) ۱۲۴.
- ↑ خلاصة الاقوال ۱۳۳.
- ↑ رجال النجاشی ۲/۱۶۸ معجم رجال الحدیث ۱۴/۳۰۹ ـ ۳۲۱.
- ↑ جامع الرواة ۲/۵ و ۶.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۵۳۸ و ۵۴۳.
- ↑ علل الشرائع ۱/۲۷۴ و ۲۷۵ عیون اخبار الرضا (ع) ۱/۱۰۶.
- ↑ در این کتاب مسأله‌های گوناگون از کسانی چون ابوثور شافعی و اصفهانی گرد آورده و این عنوان، نامی است که شاگرد و راوی همه آثارش علی بن محمد بن قتیبه بر آن نهاده است
- ↑ رجال النجاشی ۲/۱۶۸ الفهرست (طوسی) ۱۲۴.
- ↑ اختیار معرفة الرجال ۵۳۸ و ۵۴۲.
- ↑ تاریخ الاسلام ۲۰/۱۴۹.
- ↑ الفهرست (طوسی) ۱۲۴.
- ↑ الفهرست (الندیم) ۲۸۷.
- ↑ تاریخ الاسلام ۲۳/۲۷۰.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱، ص ۶۱۴-۶۵.