معجم‌های نهج البلاغه
مقدمه
معجم به مجموعه‌هایی گفته می‌شود که براساس نظام الفبایی و با هدف دسته‌بندی لفظی یا موضوعی یک اثر یا مجموعه‌ای از آثار تدوین شده است. معجم‌ها بر توانمندی محققان و مخاطبان در دست‌یابی به موضوع یا لفظ مورد نظر می‌افزاید و سیر تحقیق و حرکت تکاملی در دست‌یابی به موضوع یا لفظ مورد نظر می‌افزاید و سیر تحقیق و حرکت تکاملی دانش را سرعت می‌بخشد. کتاب‌هایی با این تعرف در خصوص نهج البلاغه نگاشته شده‌اند که از آن جمله می‌توان به دو کتاب الکاشف، تحقیق سیدجواد مصطفوی و المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغة تحقیق محمد دشتی اشاره کرد[۱].
الکاشف عن الفاظ نهج البلاغة فی شروحه سید جواد مصطفوی
کتاب الکاشف، نوشته محقق گران‌مانه، سیدجواد مصطفوی خراسانی، نخستین و در عین‌حال کامل‌ترین معجمی است که برای نهج البلاغه تدوین شده است. ضرورت و انگیزه تدوین این کتاب در دهه ۱۳۳۰ به ذهن محقق خطور کرد. وی در این زمینه اظهار می‌دارد که ضمن مراجعات مکرر به متن نهج البلاغه و انس با این کتاب، گاه برای مراجعه به سخنی از امام، مدت زمان زیادی را به تورق و گشتن در این کتاب صرف می‌کرده است. از این‌رو تصمیم به تدوین کتابی به طریقه کشف‌الآیات قرآن کریم گرفت تا از این راه در رفع این خلأ گامی مؤثر برداشته باشد. مؤلف با مطالعه تجربه‌های پیشینیان و معاجمی چون مفتاح کنوز القرآن و المعجم المفهرس لألفاظ القرآن و نیز مواجهه با آزمون و خطا به روشی مؤثر در این زمینه دست می‌یابد. وی کتاب خویش را در دو قسمت تنظیم می‌کند:
قسمت اول: تمام الفاظ نهج البلاغه به استثنای حروف و موصولات را استخراج کرده، واژگان ثلاثی مجرد ارجاع داده و لغات را براساس حروف الفبا و مطابق با کتاب‌های لغت تنظیم کرده است. در تنظیم واژگان نیز مبنای خاصی را در نظر داشته که ذیل مقدمه به آن پرداخته است. مؤلف کلمه اصلی را در عنوان قرار داده و زیر آن عبارت متن را با ذکر آدرس و براساس علائم اختصاری ذکر کرده است. مؤلف در ارجاع به خطبه‌ها از حرف "ط"، در ارجاع به نامه‌ها از حرف "ر" و در ارجاع به کلمات قصار از حرف "ح" به عنوان علائم اختصاری بهره برده است. برای مثال در مواردی که متن خطبه یا نامه طولانی می‌نمود، متن را به چند بخش تقسیم کرده و با بهره‌گیری از اعداد کسری فراز مورد نظر را مشخص کرده است. برای نمونه نامه ۳۱ را به پنج بخش تقسیم کرده و با علامت‌های اختصاری (۵/۱، ۵/۲، ۵/۳، ۵/۴، ۵/۵) نشان داده است. نسخه معیار مؤلف در این اثر نسخه ابن ابی الحدید بوده، اما ترتیب متن براساس نسخه عبده به دلیل رواج بیشتر آن در بین اهل علم، انتخاب شده است.
قسمت دوم: مؤلف در قسمت دوم خطبه‌های نهج البلاغه را به‌ترتیب متن و براساس جمله آغازین، در یک ستون قرار داده و پیرو آن در شأنزده ستون مقابل، آدرس عبارت را به تناسب نسخه‌های مختلف و طبع‌های مشخص ذکر کرده است. نسخه‌های مورد استناد نسخه‌های مختلف و طبع‌های مشخص ذکر کرده است. نسخه‌های مورد استناد مؤلف دراین قسمت عبارت‌اند از: نسخه‌های المحشی طبع تهران، المحشی طبع تبریز، ابن میثم چاپ سنگی، مولی فتح الله فیض الاسلام، شرح نواب لاهیجی، چاپ ملا صالح قزوینی، طبع الدرة النجفیة، ابن ابی الحدید طبع مصر، ابن ابی الحدید طبع بیروت، ابن ابی الحدید طبع تهران، الخیاط طبع بیروت، عبده طبع بیروت، عبده طبع مصر، شرح محمد نائل المرتضی طبع مصر، ابن میثم طبع پنج جلدی، شرح میرزا حبیب‌الله خویی، چاپ سنگی ۱۳۲۸ ق. باید توجه داشت که در به‌کارگیری این معجم ارزشمند، آشنایی نسبی با ادبیات عرب و تشخیص ریشه‌های اصلی کلمات، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. از این‌رو استفاده از کتاب وزین و ارزشمند الکاشف نیازمند تمرین و استمرار در استفاده است. نخستین چاپ الکاشف بدون ذکر تاریخ منتشر شد، اما چاپ دوم آن در سال ۱۳۹۵ ق مصادف با ۱۳۵۴ ش به دست دارالکتب الاسلامیة چاپ شد و از آن پس بارها تجدید چاپ شده است[۲].
المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغة، محمد دشتی
کتاب المعجم لألفاظ نهج البلاغة گرچه از کتاب الکاشف تأثیر پذیرفته، اما از نظر کاربری، روشی آسان‌تر را برگزیده است. نگارنده واژه‌های موجود در متن نهج البلاغه را براساس ریشه‌های آن‌ها تنظیم و مشتقات مختلف را با ذکر شواهد ذکر کرده است. برای مثال در عبارت «مَنْ ضَیَعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِیحَ لَهُ الْأَبْعَدُ»[۳] واژه "ضیعه" در باب الضاء زیر ریشه "ض ی ع"، واژه "الأقرب" در باب القاف زیر ریشه "ق ر ب"، واژه "أتیح" در باب التاء زیر ریشه "ت ی ه"[۴] و در باب الباء زیر ریشه "ب ع د" آمده است.
در کتاب واژه اصلی با رنگ قرمز مشخص شده و عبارت نهج البلاغه به ترتیب تقدم خطبه، نامه و کلمات قصار براساس ترجمه‌ای که مؤلف از متن نهج البلاغه ارائه کرده، ذکر شده است. آدرس‌ها نیز بر همان اساس در مقابل عبارت متن ذکر شده است. کتاب در انتها، ضمن جدول اختلاف نسخ براساس نُه نسخه صبحی صالح، فیض الاسلام، ابن میثم، فی ظلال نهج البلاغة، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، شرح ابن ابی الحدید، عبده، مولی فتح الله کاشانی، ملاصالح قزوینی، افزون بر متن نهج البلاغه، براساس نسخه مورد ترجمه نویسنده، ذکر شده است.
از مهم‌ترین فواید دو کتاب حاضر، دسترسی به ابعاد مختلف یک موضوع، اهمیت به‌کارگیری آن، تعداد و تکثر به‌کارگیری آن در زیر یک واژه است که با توجه به تکرار واژه‌های هم‌معنا، تأکیدهای امام علی (ع) بر یک گستره مفهومی مشخص می‌شود. در این‌صورت محقق با بررسی میدان معنایی یک واژه به میزان اهمیت موضوع نیز پی می‌برد. هم‌چنین با وجود امکان راه‌یابی به عرصه مفهومی واژگان، جلوه‌های دیگری از زمینه تحقیق نیز گشوده می‌شود. افزون بر این‌ها، استفاده از معجم سبب صرفه‌جویی در وقت و زمان تحقیق نیز خواهد شد[۵].
منابع
پانویس
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 730.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 730-732.
- ↑ قصار ۱۳
- ↑ گاه در ذکر ریشه‌های لغات، دقت کمی صورت گرفته، مانند واژه "أتیحَ" که از ریشه "تاح" اخذ شده، اما در کتاب زیر ریشه "تیه" آمده است.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 732.