کیفیت اخذ علم امام از منابع چگونه است؟ (پرسش)
| کیفیت اخذ علم امام از منابع چگونه است؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم |
| مدخل اصلی | چگونگی دریافت علم معصوم |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
کیفیت اخذ علم امام از منابع چگونه است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین یارمحمدیان در کتاب «ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت» در این‌باره گفته‌‌اند:
«توجه به دو نکته لازم است: اولاً، منبع علم، با کیفیت اخذ علم از منبع تفاوت دارد. ثانیاً، وقتی امام می‌خواهد اخذ علم کند، کیفیت دریافت از منابع وراثتی، با کیفیت دریافت علم افزون متفاوت است؛ چراکه این دو منبع از یک سنخ و جنس نمی‌باشند. از مجموعه احادیثی که راجع به علوم وراثتی امام در دست داریم، چنین استفاده می‌شود که رجوع به این منابع و استفاده از آنها، کیفیت ویژه‌ای ندارد. یعنی هر انسانی می‌تواند آنها را با چشم سر ببیند، بخواند و البته به اندازه توان علمی و گنجایشی که دارد، از آنها بهره‌مند گردد[۱]. به عبارت دیگر، کیفیت استفاده از این منابع، فرابشری نیست. به همین دلیل، گاه‌گاه ائمه اطهار (ع) این منابع را به اصحاب خود نشان می‌دادند و آنها نیز چنان‌چه با زبان آن نوشته آشنا بودند و سواد خواندن داشتند، آن را می‌خواندند و درک می‌کردند[۲].
تورات، انجیل، زبور، ناموس، مصحف فاطمه (س) و قرآنی که هر دو توسط امیرالمؤمنین (ع) نگاشته شده‌اند، کتب آسمانی پیامبران پیشین (ع) و سایر میراث مکتوبی که از سلسله حجج پیشین نزد امام است[۳]، نوشتارهایی می‌باشند که قابل لمس، دیدن و خواندن هستند. البته برخی از آنها، کلماتی رمزگونه و مانند کد است که تنها امام عمق آن را درک می‌کند[۴]؛ یا به گونه‌ای است که ظاهر آن قابل دیدن است، اما تنها امام می‌تواند نوشته‌های آن را ببیند و بخواند و دیگران تنها سفیدی کاغذ را می‌بینند. با این حال در صورت تصرف امام در چشم بیننده، او نیز می‌تواند نوشته‌های کاغذ را ببیند و بخواند[۵].
این در حالی است که کیفیت دریافت علم در علوم افزون این چنین نیست و جز امام، کسی توان دریافت این نوع از علم را ندارد؛ زیرا این علمی است که خداوند آن را به قلب و روح امام القا می‌کند. گاهی این افاضه بدون واسطه است - اعم از اینکه امام به عرش رود و علم را از خداوند دریافت کند، یا مستقیماً خداوند علم را در قلب او الهام کند - و گاهی امام به واسطه نظر در عمود نور علم را دریافت می‌کند یا روح یا ملائکه نزد امام حاضر می‌شود و امام علم فرو فرستاده را از ایشان می‌شنود. هر یک از دو قسم بی‌واسطه و با واسطه، می‌تواند به نحو نکت در قلب و نقر در آذان رخ بدهد، و یا به گونه‌ای دیگر بر قلب امام الهام شود.
گفتنی است، این احتمال وجود دارد که یک علم از قاعده (عادی بودن کیفیت دریافت علم در علوم وراثتی) مستثنا شود و آن علمی است که امام در حال حیات خود آن را از روش‌های غیرعادی، نامحسوس، و فرابشری به امام بعد از خود انتقال می‌دهد؛ مانند انتقال علم در هنگام وفات امام پیشین به امام جدید با رخداد “ألف باب” برای امیرالمؤمنین (ع). آیا این علم، از علوم وراثتی محسوب می‌گردد تا احکام آن را داشته باشد یا از علوم افزون، حادث و جدید قلمداد می‌گردد؟
در مباحث پیشین توضیح داده شد[۶] که “انتقال علوم در هنگام وفات امام” و “علم ألف باب” در مقابل علم افزون قرار دارند. ما آنها را در زمره علوم وراثتی امام طبقه‌بندی کردیم و گفتیم که این دست علوم، تنها در کیفیت دریافت، شباهتی به علم افزون دارند. علم افزون اما از جهات عدیده‌ای با سایر علوم امام متفاوت است. از مجموع روایات چنین برمی‌آید که علم امام، تنها علمی است که امام آن را مستقیماً از خدا با ابزار و کیفیتی مخصوص طی تشریفاتی در زمان‌هایی خاص مانند شب‌های قدر و شب‌های جمعه و یا در زمان‌هایی عام به صورت لحظه به لحظه و تازه به تازه دریافت می‌کند. دیگر علوم اگرچه علم هستند و در اختیار امام نیز می‌باشند، اما علم مخصوص امام قلمداد نمی‌شوند. نتیجه آن‌که، علم افزون و علوم وراثتی، نه تنها در محتوا متفاوت‌اند، بلکه در کیفیت اخذ نیز با یکدیگر تفاوت دارند و هر یک مناسبات و ابزار خود را دارا می‌باشند.
در احادیثی به کیفیت، چگونگی و روش‌های افزایش علم امام اشاره شده است. نگاهی به مجموعه خام آنها، می‌تواند در تحلیل بهتر هریک از آنها یاری‌رسان باشد. از این‌رو ابتدا به این لیست توجه کنید:
- معاینه روح
- مخاطبه
- دیدن جبرئیل یا سائر ملائکه در شکل انسان
- نقر در قلب
- قذف در قلب
- نکت در قلب
- القای در قلب
- نقر در صدر
- وحی مانند وحی مادر موسی
- الهام
- سمع صدا با گوش
- شنیدن صدا بدون دیدن صورت
- نکت در گوش
- نقر در گوش
- نکته در قلب و نقر در گوش با هم
- تحدیث
- الهام و سماع با هم
- دیدن عمود نور
- خواب و رؤیا
برخی از کیفیت‌ها به یکدیگر نزدیک‌اند و در یک عنوان قابل طبقه‌بندی می‌باشند. در حقیقت برخی از آنها، واژگان متنوعی از یک حقیقت‌اند. از ادغام موارد این چنینی، به لیست زیردست می‌یابیم:
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
پانویس
- ↑ شواهد حدیثی برای این مطلب وجود دارد؛ برای نمونه رک: صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۴۰، ۱۴۲-۱۴۵، ۱۴۷-۱۴۹، ۱۵۴، ۱۵۶، ۱۶۵؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۲۷، ۲۳۸، ۲۴۰-۲۴۱.
- ↑ صفار، محمدبن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۴۴-۱۴۵، ۱۶۰، ۱۶۲-۱۶۳، ۱۶۵ – ۱۶۶، ۱۶۸، ۱۷۱، ۱۷۳.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۲۵.
- ↑ روایات «ألف باب»، «ألف کلمه»، «ألف حرف» و همچنین یکی از دو مصحف فاطمه (س) را می‌توان نمونه‌ای از این رمزنگاری برشمرد؛ رک: صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۳۰۴-۳۱۴؛ طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، ص۱۰۵-۱۰۶. گفتنی است می‌توان کتاب جفر را نیز در این قسم جای داد؛ ر.ک: صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۱۵۸، ح۲۴؛ کشی، محمد بن عمر، رجال، ص۴۵۰، رقم ۸۴۸.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، اختصاص، ص۰۲۱۷
- ↑ همین نوشتار، صفحه ۱۷۶ تا ۱۷۸.
- ↑ یارمحمدیان، محمد تقی، ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت ص ۲۵۴.