جمع قرآن

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
(تغییرمسیر از گردآوری قرآن)

مقدمه

«جمع قرآن» در منابع علوم قرآنی به چند معنا به‌کار رفته است:

  1. به معنای حفظ و به‌خاطر سپردن قرآن کریم (جمع حفظی)، و به این دلیل به حافظان قرآن «جمّاع قرآن» (گردآورندگان قرآن) نیز می‌گفته‌اند؛
  2. به معنای نوشتن آیات قرآن، لکن به صورت پراکنده و متفرق؛
  3. به معنای نوشتن قرآن در یک مجموعه با آیات و سوره‌های مرتب؛
  4. به معنای تدوین و گردآوری یک متن و نص مرتب بر حسب یک قرائت متواتر رایج.

درباره جمع قرآن به معنای سوم، دو نظریه عمده وجود دارد:

  1. دسته‌ای از دانشمندان اسلامی با استناد به شواهد و دلایل بسیار معتقدند قرآن‌ کریم در همان زمان رسول خدا (ص) در مجموعه‌ای به نام «مصحف» جمع‌آوری شد، و حتی گفته شده که نسبت دادن جمع قرآن به خلفا، امری موهوم و مخالف کتاب، سنت، عقل و اجماع است. از جمله این دانشمندان و محققان حارث محاسبی، زرکشی، محمد غزالی، ابی‌شامه، باقلانی، حر عاملی، بلخی، ابن‌طاووس، سید شرف‌الدین، زرقانی، شاهین، آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، جعفر مرتضی عاملی و محمد هادی معرفت هستند.
  2. عده زیادی از دانشمندان اهل‌سنت می‌گویند گرچه تمام قرآن در عصر رسول گرامی (ص) مکتوب و ثبت شد و آیات آن هریک در جای خود قرار گرفت - که همین ترتیب کنونی است - ولی تدوین آن به‌صورت کتابی با ترتیب خاص، در زمان ابوبکر و با پیشنهاد عمر انجام گرفت و در زمان عثمان به اختلافات مربوط به قرائت‌ها پایان داده شد که گاهی از این دو مرحله به جمع دوم و سوم یاد می‌شود.

از انس بن مالک نقل شده که در زمان رسول خدا (ص) چهار نفر قرآن را جمع کردند: اُبیّ بن کعب، معاذ بن جبل، زید بن ثابت، و ابوزید. در نقل دیگری، ابوالدرداء جایگزین اُبیّ بن کعب شده است. در بیان مراد از این سخن انس بن مالک، صاحب‌نظران سخنان متعددی گفته‌اند. برخی در اصل ادعا تشکیک کرده‌اند و برخی دلالت آن بر حصر را نپذیرفته، و برخی دیگر در معنای «جمع قرآن» توجیهاتی ذکر کرده‌اند. برخی از وجوه ذکر شده در باب معنای «جمع قرآن» به این قرار است:

  1. جمع بر جمیع وجوه و قرائاتی که نازل شده؛
  2. جمع همه آنچه بعد از تلاوت نسخ شده و آنچه نسخ نشده؛
  3. شنیدن بدون واسطه از زبان مبارک رسول خدا (ص)؛
  4. متصدّی القاء و تعلیم بودن؛
  5. کتابت قرآن علاوه بر حفظ در سینه[۱].[۲]

احادیث جمع قرآن

«احادیث جمع قرآن» یعنی احادیثی که زمان و کیفیت جمع قرآن را بیان کرده‌اند. در منابع اهل‌ سنت، نقل‌های مختلفی درباره زمان جمع‌آوری قرآن و گردآورندگان آن ذکر شده است که تعارض‌ها و تناقض‌های آشکاری دارند، و نویسندگان آثار علوم قرآنی تلاش کرده‌اند میان این نقل‌ها وجه جمعی بیابند. از مفاد این نقل‌ها چهار قول قابل استخراج است:

  1. جمع قرآن در عهد رسول‌الله (ص) و به فرمان آن حضرت؛
  2. جمع قرآن به دست ابوبکر؛
  3. جمع قرآن توسط عمر؛
  4. جمع قرآن توسط عثمان[۳].[۴]

منابع

پانویس

  1. زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱،صفحه (۲۳۷-۲۴۳)؛ خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، صفحه ۲۵۷؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه (۶۵-۸۹)؛ سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۱،صفحه (۲۴۴-۲۴۷)و(۲۰۲-۲۱۱)؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه (۲۹۷-۳۳۲)و(۲۱۱-۲۱۳)؛ حجتی، محمد باقر، پژوهشی درتاریخ قرآن کریم، صفحه (۲۱۸-۲۳۱)
  2. فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص:۱۹۷۸.
  3. بلاغی، محمد جواد، آلاءالرحمن فی تفسیرالقرآن، صفحه ۱۹؛ عاملی، جعفر مرتضی، حقایق هامة حول القرآن الکریم، صفحه (۱۰۷-۱۳۸)؛ زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۱،صفحه (۲۳۳-۲۳۷)؛ خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیرالقرآن، صفحه (۲۳۰-۲۵۹)؛ عسکری، مرتضی، القرآن الکریم وروایات المدرستین، جلد۱،صفحه (۸۴-۹۱)
  4. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی، ص:۵۵۱.