آیه تحریم در تفسیر و علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه تحریم است. آیه تحریم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه تحریم در تفسیر و علوم قرآنی - آیه تحریم در فقه اسلامی - آیه تحریم در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آیه حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا را "آیه تحریم" گفته‌اند؛ زیرا این آیه به راه‌هایی (ولادت، ازدواج و شیرخوارگی) که از آن طریق، حرمت ازدواج تحقق می‌یابد، اشاره دارد. بر اساس این آیه، ازدواج با مادر، دختر خواهر، عمه، خاله، دختر برادر، دختر خواهر، مادر رضاعی، خواهر رضاعی، مادر همسر، دختران همسرانی که با آنها آمیزش جنسی داشته‌اید، همسر پسری که از نسل شماست؛ نه پسرخوانده و جمع دو خواهر حرام است.

آیه تحریم در دانشنامه معاصر قرآن

برخی پژوهندگان علوم قرآنی، اولین آیه سوره تحریم را آیه تحریم می‌دانند و این به واسطه نام خود سوره است؛ اما از آنجایی که منحصراً در آیه حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا. انواع و اصناف اشخاصی که مَحرم انسان هستند به تفصیل از سوی خداوند مطرح و ازدواج با ایشان تحریم شده است، این آیه را آیه تحریم نام نهاده‌اند.

ربائب از ریشه "ر ب ب" جمع رَبیبَه به معنی دختری است که همسرِ مرد، از شوهر سابقش دارد و در خانه این شوهر جدید پرورش می‌یابد. جُناح یعنی گناه و حلائل از ریشه "ح ل ل" جمع حَلیلَه و به معنی زن حلال شده با ازدواج است و حَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ یعنی عروسان یا زنان حلال پسرانتان.

تردیدی نیست که عرب پیش از ظهور اسلام به گونه‌های جاهلانه‌ای به نکاح اقدام می‌کرد و حتی از نکاح‌های زشت و ننگین با برخی از خویشان خود پرهیز نمی‌کرد، چنان که به ازدواج با زن پدر - به شرط آنکه مادر خودش نباشد - یا ازدواج هم‌زمان با دو خواهر (جمع بین الاُختین) دست می‌زد ، اما باید دانست که مردم عرب در دوران پیش از اسلام در کنار تمام "جاهلیت‌شان" به آیین و عرفی نیز پای‌بند بودند، چنان که ایشان در همان دوران، ازدواج با شماری از زنان را حرام می‌دانستند که اسلام نیز حرمت آن را امضاء و تقریر نمود . مرد عرب با دختر، مادر، خواهر، خاله یا عمه خویش ازدواج نمی‌کرد . اساساً نزد عرب، اصل بر این بود که نکاح با محارم، حرام باشد. از این‌رو باید گفت که استنباط گوستاولوبون، مبنی بر این که آیه حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ به تجویز نکاح با محارم در عصر جاهلی و میان ملت‌های سامی اشاره دارد، پذیرفته نیست.

این نکته بسیار مهم و قابل تأمل است که شکل اصلی و رایج نکاح در میان اقوام عرب (قبیله قریش و بیشتر قبائل عرب) همانند این روزگار، ازدواجی به نام "بعوله" (پیوند زناشویی) بوده است. بر مبنای این ازدواج، مرد(بعل) و زن (بعله)، هر دو، زن و شوهر و همسران یکدیگر می‌شدند و هرگاه با این ازدواج، فرزندی زاده می‌شد آن فرزند در نَسب تابع پدر بود، البته مرد می‌توانست تعداد بسیاری از این زنان را داشته باشد (چندهمسری=Polygamy) یا آنکه به یک همسر بسنده نماید (تک‌همسری=Monogamy).

ازدواج بعوله به دو شکل انجام می‌شد: به صورت عادی و با رضایت طرفین یا پس از وقوع جنگ در میان قبائل و با اسارت زنان. به هر رو، پس از ازدواج بعوله، زن زیر حمایت و سرپرستی مرد قرار می‌گرفت.

بدیهی است که رواج این‌گونه زناشویی بیانگر آن است که در آن دوران نه تنها در امر ازدواج، هرج و مرج نبوده، بلکه رسم و مرامی استوار در میان بوده است، اما باید دانست که تعلق یک سویه زن به مرد، آن چنان شدید و بغرنج بود که زن پس از ازدواج به ملکیت مرد در می‌آمد به طوری که پس از وفات مرد، زن همچون یکی از اموال به جای مانده (ترکه) به وارثان می‌رسید .

از میان آنچه که از دوره جاهلیت نقل گردید، دو نوع ازدواج مذموم به دوره اسلامی نفوذ و سرایت کرد به گونه‌ای که گروهی مسلمانان دچار چنین ازدواج‌هایی گردیدند:

1. ازدواج با زن پدر (نکاح المقت = ازدواج نفرت‌انگیز)؛
2. ازدواج هم‌زمان با دو خواهر (جمع بین الأختَین)؛ که بر طبق گزارش قرآن کریم (در آیات وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا، حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا) خطاب به مؤمنان، ایشان را از نکاح با زن پدر و نیز جمع بین دو خواهر نهی می‌کند، اما آنچه را که قبل از نزول این آیات به انجام رسیده، مستثنی می‌نماید: وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا و وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ.

در مورد نکاح مَقت، باید گفت که عرب در دوران جاهلیت، خود را به نکاح با مادر نمی‌آلود، اما او خویشتن را برای ازدواج با زنان پدر سزاوار می‌دانست، لذا همین که پدرش از دنیا می‌رفت و زنی از او باز می‌ماند، پسر (یا نزدیکان) آن متوفا، نسبت به زن بازمانده، صاحب امتیاز بودند. آینده چنین زنی به خواسته پسر و در صورت تعدّد فرزندان، پسر بزرگ‌تر و آن‌گاه دیگر نزدیکان متوفا بستگی داشت که یا آن زن را خود به خود (بی‌هیچ مهریه و عقدی) به نکاح خویشتن در می‌آورد و یا آنکه مُهر "عضل = منع" بر او می‌نهاد که در این صورت، آن زنِ بازمانده اجازه نداشت با دیگری ازدواج کند و بر همان حال، باقی می‌ماند تا آنکه اَجَلش برسد. هم‌چنین ممکن بود که پسر یا یکی از خویشان، که وارث نکاح این زن به شمار می‌آمدند با گرفتن مالی، زن را آزاد بگذارند تا به اختیار خود با مردی دیگر ازدواج نماید. این احتمال نیز وجود داشت که وارث، عفو و گذشت کند و بدون گرفتن مالی، زن را به تزویج دیگری در آورد

منابع

1. خراسانی، علی، مقاله «آیات نام‌دار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
2. سرمدی، محمود، مقاله «آیه تحریم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم