اسحاق بن محمد نخعی در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسحاق بن محمد نخعی است. اسحاق بن محمد نخعی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسحاق بن محمد نخعی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسحاق بن محمد النخعی[۱]، در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از الکافی واقع گردیده است:
«عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ جَمِيعاً عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلنَّخَعِيِّ قَالَ: حَدَّثَنِي سُفْيَانُ بْنُ مُحَمَّدٍ اَلضُّبَعِيُّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَسْأَلُهُ عَنِ اَلْوَلِيجَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً﴾[۲] وَ قُلْتُ فِي نَفْسِي لاَ فِي اَلْكِتَابِ: مَنْ تَرَى اَلْمُؤْمِنِينَ هَاهُنَا، فَرَجَعَ اَلْجَوَابُ: اَلْوَلِيجَةُ اَلَّذِي يُقَامُ دُونَ وَلِيِّ اَلْأَمْرِ وَ حَدَّثَتْكَ نَفْسُكَ عَنِ اَلْمُؤْمِنِينَ مَنْ هُمْ فِي هَذَا اَلْمَوْضِعِ؟ هُمُ اَلْأَئِمَّةُ اَلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ عَلَى اَللَّهِ فَيُجِيزُ أَمَانَهُمْ»[۳].[۴]
شرح حال راوی
ابو یعقوب اسحاق بن محمد بن احمد بن ابان کوفی[۵] بصری[۶]، معروف به «الأحمر»[۷] از قبیله نخع و از نوادگان مالک اشتر نخعی صحابی معروف و مشهور حضرت علی(ع) است. وی در روزگار امام هادی و امام حسن عسکری(ع) می‌زیسته و بیست سال از دوران غیبت صغرا را نیز ادراک کرده است و چند اثر علمی به نام‌های «اخبار السید»[۸]، «مجالس هشام»[۹]، «کتاب توحید»[۱۰] و «کتاب الصراط»[۱۱] از خود بر جای نهاده است.
از راوی با عناوین مختلفی مانند اسحاق بن محمد النخعی، اسحاق بن محمد بن ابان، اسحاق بن محمد بن ابان النخعی، اسحاق بن محمد بن ابان الکوفی، اسحاق بن محمد البصری، ابو یعقوب اسحاق بن محمد البصری، اسحاق بن محمد بن ابان البصری، اسحاق النخعی و اسحاق در کتب رجال و اسناد روایات یاد شده است[۱۲].
اسحاق بن محمد النخعی از راویانی است که نامش در کتب رجالی شیعه و سنی ذکر شده و رجالیان حال وی را گزارش کردند.[۱۳]
دیدگاه رجالیان شیعه
نجاشی نوشته است: "إسحاق بن محمد بن أحمد بن أبان بن مرار بن عبدالله - يعرف عبدالله عقبة[۱۴] وعقاب - ابن الحارث النخعي أخو الأشتر. وهو معدن التخليط، له كتب في التخليط، وله كتاب أخبار السید، وكتاب مجالس هشام، اخبرنا محمد بن محمد قال حدثنا محمد بن سالم الجعاني عن الجرمي عن إسحاق"[۱۵].
در ترجمه محمد بن حسن بن شمون نیز نوشته است: "وروى إسحاق بن محمد بن أبان عنه حديثاً فيه دلالة لأبي الحسن الثالث(ع) و إسحاق مشكوك في روايته؛ والله أعلم[۱۶].
یادآوری:
مقصود نجاشی از عبارت "وروى إسحاق بن محمد بن أبان عنه حديثاً" روایتی است که کشی آن را در رجال خود نقل کرده است؛ ولی آن روایت درباره امامت امام حسن عسکری(ع) است؛ نه امامت امام هادی(ع)[۱۷] بنابراین آنچه در رجال نجاشی آمده، یا به روایت دیگری اشاره دارد که اسحاق آن را از ابن شمون در موضوع امامت امام هادی(ع) نقل کرده و به دست ما نرسیده است؛ یا اشتباهی است که در رجال نجاشی رخ داده است و احتمال دوم، قوی‌تر است؛ زیرا مرحوم کلینی دو روایت دیگر از اسحاق از ابن شمون در موضوع امامت امام حسن عسکری(ع) در الکافی نقل کرده است [۱۸].
ابن الغضائری می‌نویسد: "إسحاق بن محمد بن أحمد بن أبان بن مرار، يكنى أبا يعقوب، الأحمر. فاسد المذهب، كذاب في الرواية، وضاع للحديث لا يلتفت إلى ما رواه، ولا يرتفع بحديثه. وللعياشي معه خبر - في وضعه للحديث - مشهور"[۱۹].
شیخ طوسی در الفهرست نام راوی را عنوان نکرده است؛ ولی در رجال الطوسی با عنوان "اسحاق بن محمد البصري يرمي بالغلو" از وی یاد کرده است[۲۰].[۲۱]
دیدگاه رجالیان سنی
خطیب بغدادی: إسحاق بن محمد بن أحمد بن أبان، أبو يعقوب النخعي،... سمعت أبا القاسم عبدالواحد بن علي الأسدي يقول: إسحاق بن محمد بن أبان النخعي الأحمر كان خبيث المذهب، رديء الاعتقاد، يقول: إن علياً هو الله - جل جلاله و أعز - قال: وكان أبرص، فكان يطلي البرص بما يغير لونه فسمي الأحمر لذلك، قال: وبالمدائن جماعة من الغلاة يعرفون بالاسحاقية ينسبون إليه. سألت بعض الشيعة ممن يعرف مذاهبهم ويخبر أحوال شيوخهم عن إسحاق فقال لي مثل ما قاله عبد الواحد أبن علي سواء. وقال: لإسحاق مصنفات في المقالة المنسوبة إليه التي يعتقدها الإسحاقية ...[۲۲].
ذهبی: "إسحاق بن محمد النخعي الأحمر، كذاب مارق من الغلاة"[۲۳].
ابن حجر: "إسحاق بن محمد النخعي الأحمر، كذاب مارق من الغلاة... و ذكره ابن الجوزي و قال كان كذاباً من الغلاة في الرفض، قلت: حاشا عتاة الروافض من أن يقولوا علي هو الله فمن وصل إلي هذا فهو كافر لعين من اخوان النصاري و هذه هي نحلة النصيرية،... و قال الحسن بن يحيي النوبختي في كتاب الرد علي الغلاة و هو ممن جرد الجنون في الغلو في عصرنا، إسحاق بن محمد الأحمر زعم أن عليا هو الله و انه ظهر في الحسن ثم في الحسين و انه هو الذي بعث محمداً و قال في كتاب له لو كانوا ألفاً لكانوا واحداً، إلي أن قال و عمل كتاباً في التوحيد جاء فيه بجنون و تخليط قلت: بل أتي بزندقة و قرمطة انتهي. و سمي الكتاب المذكور الصراط و نقضه عليه الفياض بن علي بن محمد بن الفياض بكتاب سماه القسطاس، و ذكر ابن حزم أن الفياض هذا كان من الغلاة أيضاً و انه كان يزعم أن محمداً هو الله... و ذكره الطوسي في رجال الشيعة[۲۴] و قال كان يروي عن ابن هاشم الجعفري و إسماعيل بن محمد بن علي بن إسماعيل بن علي بن عبدالله بن عباس و جعفر بن محمد الفلاس و الحسن بن طريف و الحسن بن بلال و محمد بن الربيع بن سويد و سرد جماعة[۲۵].
ابن کثیر: "إسحاق بن محمد بن أحمد بن أبان. أبو يعقوب النخعي الأحمر، و إليه تنسب الطائفة الإسحاقية من الشيعة. و قد ذكر ابن النوبختي و الخطيب و ابن الجوزي أن هذا الرجل كان يعتقد إلهية علي بن أبي طالب، و أنه انتقل إلي الحسن ثم الحسين، و أنه كان يظهر في كل وقت"[۲۶].
صفدی ذیل عنوان ابن ابان النخعی: "إسحاق بن محمد بن أبان النخعي الكوفي كان من غلاة الرافضة. قال الشيخ شمس الدين: هو الذي تنتسب إليه الرافضة الإسحاقية الذين يقولون علي هو الله - تعالي - وقد روي عنه الكبار. توفي في حدود الثمانين و المائتين. قلت: قال العلماء إن النصيرية و الإسحاقية فرقتان اعتقادهما متقارب مع اختلاف يسير بينهما. زعم بعضهم أن في علي جزءاً إلهياً و كذلك في أولاده. و منهم من قال: كان علي شريكاً لرسول الله في النبوة غير أن النصيرية أميل إلي تقرير الجزء الإلهي و الإسحاقية أميل إلي القول بالاشتراك في النبوة و ذهب الفريقان إلي القول بالتناسخ علي ما حكي عنهم و لهم مخاطبات عجيبة و اعتقادات غريبة تخالف الدين و تفارق إجماع المسلمين و توجب التكفير لإخفائها، و مذهبهم يقارب مذهب النصاري و اعتقادهم في المسيح(ع) و كان يعرف بالأحمر لأنه كان به برص و كان يغير لون جلده و روى عن المازني، و كان صاحب حكايات و أشعار[۲۷].[۲۸]
اتحاد بصری با نخعی
نجاشی با وصف النخعی و شیخ طوسی با وصف البصری از راوی یاد کردند. افزون بر این، در کتب رجال و اسناد روایات از اسحاق بن محمد النخعی و اسحاق بن محمد البصری نیز نام برده شده. بر این اساس آیا این دو عنوان از شخص واحد حکایت می‌کنند یا از دو شخص؟
رجالیانی مانند علامه حلی، ابن داود[۲۹]، میرزا محمد استرآبادی و محقق اردبیلی[۳۰] به تعدد معتقد شدند و هر یک را در عنوان مستقل ذکر کردند؛ ولی بعضی هم مانند سید تفرشی احتمال اتحاد را ذکر کرده[۳۱] و شماری مانند علامه شوشتری[۳۲] و آیت الله خویی[۳۳]اتحاد را قطعی و یقینی دانسته‌اند.[۳۴]
تحقیق
از قرائن متعددی، قطعی بودن اتحاد بصری و نخعی فهمیده می‌شود:
- اشتراک در نام جدّ: نجاشی با عنوان اسحاق بن محمد بن ابان النخعی[۳۵]، و کشی با عنوان اسحاق بن محمد بن ابان البصری از وی یاد کردند[۳۶].
- اشتراک در کنیه: کنیه هر دو «ابو یعقوب» معرفی شده است. شیخ طوسی نوشته است "اسحاق بن محمد البصري يكنى ابايعقوب"[۳۷] و در موارد متعدد در رجال کشی با عنوان ابو یعقوب اسحاق بن محمد البصری[۳۸] در سند روایت قرار گرفته است و خطیب بغدادی نوشته است: اسحاق بن محمد بن احمد بن ابان ابو یعقوب النخعی[۳۹]
- اشتراک در مرویٌ عنه؛ زیرا هر دو (بصری و نخعی) از محمد بن الحسن بن شمون و محمد بن جمهور روایت کرده‌اند[۴۰].
- ابن غضائری هنگام معرفی اسحاق بن محمد بن ابان بن مرار ابو یعقوب الأحمر النخعی نوشته است: "وللعياشي معه خبر - في وضعه للحديث - مشهور"[۴۱]. مقصود ابن غضائری از این جمله حدیث ذیل است که در رجال کشی با تعبیر ابو یعقوب اسحاق بن محمد البصری نقل شده است: «قَالَ أَبُو عَمْرٍو: سَأَلْتُ أَبَا النَّضْرِ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْعُودٍ[۴۲]، عَنْ جَمِيعِ هَؤُلَاءِ فَقَالَ:... وَ أَمَّا أَبُو يَعْقُوبَ إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيُّ: فَإِنَّهُ كَانَ غَالِياً وَ صِرْتُ إِلَيْهِ إِلَى بَغْدَادَ لِأَكْتُبَ عَنْهُ وَ سَأَلْتُهُ كِتَاباً أَنْسَخُهُ فَأَخْرَجَ إِلَيَّ مِنْ أَحَادِيثِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ فِي التَّفْوِيضِ، فَلَمْ أَرْغَبْ فِيهِ فَأَخْرَجَ إِلَيَّ أَحَادِيثَ مُنْتَسِخَةً مِنَ الثِّقَاتِ...»[۴۳].
- از کتاب‌هایی که نجاشی برای اسحاق بن محمد بن احمد بن ابان النخعی ذکر کرده، کتاب اخبار السید است[۴۴] و در رجال کشی کسی که از سید (سید حمیری) روایت کرده و اشعار او را نقل می‌کند، اسحاق بن محمد بصری است؛ مانند:
«حَدَّثَنِي نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ، قَالَ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيُّ، قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ إِسْمَاعِيلَ، قَالَ أَخْبَرَنِي فُضَيْلٌ الرَّسَّانُ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) بَعْدَ مَا قُتِلَ زَيْدُ بْنُ عَلِيٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ، فَأُدْخِلْتُ بَيْتاً جَوْفَ بَيْتٍ فَقَالَ لِي يَا فُضَيْلُ قُتِلَ عَمِّي زَيْدٌ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ، قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ أَمَا إِنَّهُ كَانَ مُؤْمِناً وَ كَانَ عَارِفاً وَ كَانَ عَالِماً وَ كَانَ صَدُوقاً، أَمَا إِنَّهُ لَوْ ظَفِرَ لَوَفَى، أَمَا إِنَّهُ لَوْ مَلَكَ لَعَرَفَ كَيْفَ يَضَعُهَا، قُلْتُ يَا سَيِّدِي أَ لَا أُنْشِدُكَ شِعْراً! قَالَ أَمْهِلْ، ثُمَّ أَمَرَ بِسُتُورٍ فَسُدِلَتْ وَ بِأَبْوَابٍ فَفُتِحَتْ، ثُمَّ قَالَ أَنْشِدْ! فَأَنْشَدْتُهُ»:
| لِأُمِّ عَمْرٍو بِاللَّوَى مَرْبَعٌ | طَامِسَةٌ أَعْلَامُهُ بَلْقَعٌ | |
| فَالنَّاسُ يَوْمَ الْبَعْثِ رَايَاتُهُمْ | خَمْسٌ فَمِنْهَا هَالِكٌ أَرْبَعٌ | |
| قَائِدُهَا الْعِجْلُ وَ فِرْعَوْنُهَا | وَ سَامِرِيُّ الْأُمَّةِ الْمُفْظَعُ | |
| وَ مِخْدَعٌ مِنْ دِينِهِ مَارِقٌ | أَخْدَعُ عَبْدٌ لُكَعٌ أَوْكَعُ | |
| وَ رَايَةٌ قَائِدُهَا وَجْهُهُ | كَأَنَّهُ الشَّمْسُ إِذَا تَطْلُعُ |
«قَالَ فَسَمِعْتُ نَحِيباً مِنْ وَرَاءِ السِّتْرِ، فَقَالَ مَنْ قَالَ هَذَا الشِّعْرَ قُلْتُ السَّيِّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحِمْيَرِيُّ، فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ، قُلْتُ إِنِّي رَأَيْتُهُ يَشْرَبُ النَّبِيذَ! فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ، قُلْتُ إِنِّي رَأَيْتُهُ يَشْرَبُ نَبِيذَ الرُّسْتَاقِ، قَالَ تَعْنِي الْخَمْرَ قُلْتُ نَعَمْ، قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ مَا ذَلِكَ [عَزِيزٌ] عَلَى اللَّهِ أَنْ يَغْفِرَ لِمُحِبِّ عَلِيٍّ»[۴۵].
مؤلف أخبار القضاة نیز اخبار و اشعار گوناگونی از سید حمیری توسط اسحاق بن محمد بن احمد بن ابان نخعی نقل کرده است[۴۶].[۴۷]
طبقه راوی
تاریخ ولادت اسحاق بن محمد النخعی مشخص نیست؛ ولی وفات او نزدیک سال ۲۴۰[۴۸]، ۲۸۰[۴۹] و ۲۸۶[۵۰] ثبت شده است.
شیخ طوسی وی را از اصحاب امام هادی و امام عسکری(ع)[۵۱] و علامه حلی از اصحاب امام جواد(ع) به شمار آورده [۵۲] و در منابع حدیثی، روایتی از وی مستقیم از امام هادی و امام عسکری(ع) یافت نشده، بلکه با یک واسطه از آن بزرگواران نقل کرده[۵۳] و از جهت طبقه در ردیف راویان طبقه هفتم قرار گرفته است.
در خلاصه علامه حلی وی از اصحاب امام جواد(ع) شمرده شده؛ ولی دلیلی برای آن پیدا نکردیم و ظاهراً اشتباه است و از تعبیر "يرمي بالغلو" برداشت می‌شود که وی آن را از رجال شیخ طوسی نقل کرده است و شیخ طوسی این تعبیر را درباره اسحاق بن محمد البصری در اصحاب امام هادی(ع) به کار برده است.[۵۴]
استادان و شاگردان راوی
اسحاق بن محمد نخعی از کسانی مانند محمد بن یحیی بن دریاب، أبو هاشم جعفری، شاهویه بن عبدالله الجلاب، سفیان بن محمد ضبعی، حسن بن ظریف، عبدالسلام بن صالح، حمزة بن محمد، محمد بن جمهور، محمد بن حسن بن شمون، احمد بن محمد الأقرع، علی بن داود الحداد[۵۵]، عبدالله بن أبی بکر العتکی، عبیدالله بن محمد بن عائشة، مهدی ابن سابق، محمد بن سلام الجمحی، إبراهیم بن بشار الرمادی، محمد بن عبیدالله العتبی و أبی‌عثمان المازنی[۵۶] روایت کرده که از استادانش محسوب می‌گردند و گروهی همچون علی بن محمد (استاد کلینی)، محمد بن أبی‌عبدالله (استاد کلینی)، نصر بن الصباح، عبدالله بن الهیثم، محمد بن مسعود (عیاشی)، احمد بن علی بن کلثوم السرخسی[۵۷]، محمد بن خلف وکیع، محمد بن داود بن الجراح، محمد بن خلف بن المرزبان، حرمی بن أبی العلاء و عبدالله بن محمد بن ابی سعید البزاز[۵۸] از وی روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی ایشان به شمار می‌آیند.[۵۹]
مذهب راوی
از قرائنی فهمیده می‌شود که اسحاق بن محمد نخعی از راویان امامی بوده است:
- ذکر نام راوی و شرح حال او در رجال نجاشی که به صاحبان اصول و مصنفان شیعه اختصاص دارد.
- ملاحظه محتوای روایات راوی؛ نمونه‌ها:
- «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ[۶۰] عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ(ع) بَعْدَ مَا مَضَى ابْنُهُ أَبُو جَعْفَرٍ وَ إِنِّي لَأُفَكِّرُ فِي نَفْسِي أُرِيدُ أَنْ أَقُولَ كَأَنَّهُمَا أَعْنِي أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا مُحَمَّدٍ فِي هَذَا الْوَقْتِ- كَأَبِي الْحَسَنِ مُوسَى وَ إِسْمَاعِيلَ ابْنَيْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) وَ إِنَّ قِصَّتَهُمَا كَقِصَّتِهِمَا إِذْ كَانَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْمُرْجَى بَعْدَ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فَأَقْبَلَ عَلَيَّ أَبُو الْحَسَنِ قَبْلَ أَنْ أَنْطِقَ فَقَالَ نَعَمْ يَا أَبَا هَاشِمٍ بَدَا لِلَّهِ فِي أَبِي مُحَمَّدٍ بَعْدَ أَبِي جَعْفَرٍ(ع)مَا لَمْ يَكُنْ يُعْرَفُ لَهُ كَمَا بَدَا لَهُ فِي مُوسَى بَعْدَ مُضِيِّ إِسْمَاعِيلَ مَا كَشَفَ بِهِ عَنْ حَالِهِ وَ هُوَ كَمَا حَدَّثَتْكَ نَفْسُكَ وَ إِنْ كَرِهَ الْمُبْطِلُونَ وَ أَبُو مُحَمَّدٍ ابْنِي الْخَلَفُ مِنْ بَعْدِي عِنْدَهُ عِلْمُ مَا يُحْتَاجُ إِلَيْهِ وَ مَعَهُ آلَةُ الْإِمَامَةِ»[۶۱].
- «مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّخَعِيِّ عَنْ أَبِي هَاشِمٍ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي مُحَمَّدٍ(ع) فَاسْتُؤْذِنَ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْيَمَنِ عَلَيْهِ فَدَخَلَ رَجُلٌ عَبْلٌ طَوِيلٌ جَسِيمٌ فَسَلَّمَ عَلَيْهِ بِالْوَلَايَةِ فَرَدَّ عَلَيْهِ بِالْقَبُولِ وَ أَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ فَجَلَسَ مُلَاصِقاً لِي فَقُلْتُ فِي نَفْسِي لَيْتَ شِعْرِي مَنْ هَذَا فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ(ع) هَذَا مِنْ وُلْدِ الْأَعْرَابِيَّةِ صَاحِبَةِ الْحَصَاةِ الَّتِي طَبَعَ آبَائِي(ع) فِيهَا بِخَوَاتِيمِهِمْ فَانْطَبَعَتْ وَ قَدْ جَاءَ بِهَا مَعَهُ يُرِيدُ أَنْ أَطْبَعَ فِيهَا ثُمَّ قَالَ هَاتِهَا فَأَخْرَجَ حَصَاةً وَ فِي جَانِبٍ مِنْهَا مَوْضِعٌ أَمْلَسُ فَأَخَذَهَا أَبُو مُحَمَّدٍ(ع) ثُمَّ أَخْرَجَ خَاتَمَهُ فَطَبَعَ فِيهَا فَانْطَبَعَ فَكَأَنِّي أَرَى نَقْشَ خَاتَمِهِ السَّاعَةَ- الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ فَقُلْتُ لِلْيَمَانِيِّ رَأَيْتَهُ قَبْلَ هَذَا قَطُّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ إِنِّي لَمُنْذُ دَهْرٍ حَرِيصٌ عَلَى رُؤْيَتِهِ حَتَّى كَانَ السَّاعَةَ أَتَانِي شَابٌّ لَسْتُ أَرَاهُ فَقَالَ لِي قُمْ فَادْخُلْ فَدَخَلْتُ ثُمَّ نَهَضَ الْيَمَانِيُّ وَ هُوَ يَقُولُ ﴿رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾[۶۲] ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ﴾[۶۳] أَشْهَدُ بِاللَّهِ إِنَّ حَقَّكَ لَوَاجِبٌ كَوُجُوبِ حَقِّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ ثُمَّ مَضَى فَلَمْ أَرَهُ بَعْدَ ذَلِكَ...»[۶۴].
- وصف او از سوی رجالیان اهل سنت با تعابیر "كان من غلاة الرافضة"[۶۵]، "إليه تنسب الطائفة الإسحاقية من الشيعة"[۶۶]، "كان شديد التشيع"[۶۷] و "كان من الغلاة في الرفض"[۶۸].
سمعانی در عنوان الإسحاقی پس از ذکر برخی از منتسبان به این نام، می‌نویسد: "وجماعة من غلاة الشيعة يقال لهم الإسحاقية نسبوا إلى إسحاق بن محمد النخعي الأحمر الكوفي وهؤلاء الملاعين يعتقدون في علي الإلهية"[۶۹].[۷۰]
اتهام غلو و فساد مذهب
از رجالیان شیعه، ابن غضائری با تعبیر "فاسد المذهب"[۷۱]، کشی با تعبیر "وهو غال ركن من أركانهم"[۷۲]، "وهو متهم"[۷۳] و "من أهل الإرتفاع"[۷۴] و شیخ طوسی با تعبیر "يرمي بالغلو"[۷۵] و بسیاری از رجالیان اهل سنت نیز از جمله خطیب بغدادی با تعبیر "كان خبيث المذهب، رديء الاعتقاد"[۷۶]، صمدی با تعبیر "كان من غلاة الرافضة"[۷۷] و ابن اثیر جزری با عبارت "وجماعة من غلاة الشيعة"[۷۸] از راوی یاد، و به انحراف اعتقادی‌اش تصریح، و او را به غلو و فساد مذهب متهم کردند.
در این میان، نجاشی هیچ به غلو و فساد مذهب راوی اشاره‌ای نکرده، بلکه به عبارت "وهو معدن التخليط" بسنده کرده است[۷۹] و شیخ طوسی هم با عبارت "يرمي بالغلو"[۸۰] که نشان دهنده تردید و عدم حتمیت است، به غالی بودن راوی اشاره کرده است.
بعضی از رجالیان سنی، از جمله ذهبی و ابن حجر عسقلانی تصریح کردند که وی دارای کتابی در موضوع توحید بوده و به اُلوهیت پیامبر و ائمه(ع) معتقد بوده است[۸۱]، از این رو وی را به انحراف اعتقادی و داشتن افکار غالیانه متهم کردند؛ ولی در کتب رجالی شیعه به این کتاب اشاره‌ای نشده است.[۸۲]
تحقیق
غلو در لغت به معنای افراط، ارتفاع و گذشتن از مرز اعتدال است[۸۳] و در اصطلاح رجال شناسان، دو گونه کاربرد دارد:
- غلو در ذات؛ یعنی باور به اُلوهیت و ربوبیت ائمه(ع) یا حلول روح خدایی در آنان.
- غلو در صفات؛ مانند انتساب بسیاری از معجزات و کرامات به ائمه اطهار(ع).
گاهی تعبیر غلو یا غالی درباره شخصی به کار برده شده که مسلماً از فرقه‌ها و گروه‌های معروف غالیان بوده و زمانی هم درباره کسی یاد شده که اعتقادات ویژه‌ای درباره صفات ائمه(ع) یا معجزات آنان داشته است.
به نظر، علت اتهام اسحاق بن محمد نخعی به غلو و فساد مذهبی دو چیز بوده است:
- نقل معجزات و کرامات اهل بیت(ع) و اعتقاد به مقامات آن بزرگواران از قبیل تفویض و مانند آن.
- ذکر بعضی از مباحث توحیدی، مانند وحدت وجود[۸۴].
بدان جهت بزرگان رجالی اهل سنت با تعبیرات تندی از وی یاد کردند؛ مانند آنچه درباره راویان دیگری همچون مفضل بن عمر، عبدالله بن قاسم البطل الحارثی، خالد بن نجیح الجوان و... مشاهده می‌شود.
استرآبادی درباره نسبت غلو به اسحاق بن محمد النخعی می‌نویسد: "ولعل طعنهم عليه بسبب اعتقاده بالمفضل، و روايته الحديث في جلالة المفضل، و اعتنائه بما ورد عنه في التفويض مثل أن الأئمة(ع) يقدرون من أرزاق العباد كما سيظهر في المفضل، ومثل هذا في أمثال زماننا لا يعدونه من الغلو، والظاهر أن كثيراً من القدماء كانوا يعدون هذا و أدون منه من الغلو مثل نفي السهو عنهم(ع) هذا و رواياته الصريحة في خلاف الغلو من الكثرة بمكان. و مر في الفوائد ما يشير إلي التأمل في الغلو بمجرد ما ذكروا، فتأمل[۸۵].
افزون بر آن، روایاتی که از اسحاق بن محمد النخعی در کتب حدیثی شیعه، به ویژه کتاب الکافی در موضوع امامت ائمه و فضائل آن بزرگواران نقل گردیده است، مطابق با آیات شریف قرآن و مسلمات اعتقادی شیعه‌اند و مطلب خلافی در آنها مشاهده نمی‌شود.
درباره کتاب‌های اسحاق بن محمد، گرچه اصل آنها به دست ما نرسیده است تا بتوان نظر قطعی اظهار کرد و تخلیط آن را شناسایی کرد، از اسامی آنها استفاده می‌شود که خالی از انحراف بوده باشند؛ زیرا مقصود از کتاب أخبار السید سید اسماعیل بن محمد حمیری شاعر اهل بیت(ع) است که ابن شهر آشوب وی را از شعرای مجاهر اهل بیت(ع) به شمار آورده[۸۶] و علامه حلی درباره‌اش نوشته است: ثقة، جلیل القدر، عظیم الشأن و المنزلة - رحمه الله تعالی -[۸۷].
اهل سنت نیز با الفاظی همچون "كان رافضياً خبيثاً"، "كان يسب السلف في شعره ويمدح علياً"، "وهجر الناس شعره لإفراطه في سب بعض الصحابة وإفحاشه في شتمهم والطعن عليهم"، "وكان يقول بإمامة محمد ابن الحنفية" و "وقد زعم بعض الناس أنه رجع عن مذهبه" او را نکوهیده‌اند[۸۸].
کتاب دیگر اسحاق بن محمد نخعی، مجالس هشام است[۸۹] که مقصود از آن هشام بن الحکم راوی و شاگرد برجسته و جلیل القدر امام صادق و امام کاظم(ع) است و نجاشی درباره‌اش نوشته است: "وكان ثقة في الروايات حسن التحقيق بهذا الأمر"[۹۰].
شیخ طوسی نیز نوشته است: ... لقی أبا عبد الله جعفر بن محمد و ابنه أبا الحسن موسی(ع) و له عنهما روایات کثیرة. و روی عنهما فیه مدائح له جلیلة، و کان ممن فتق الکلام فی الإمامة، و هذب المذهب بالنظر، و کان حاذقاً بصناعة الکلام، حاضر الجواب[۹۱].
کتاب توحید نیز که رجالیان اهل سنت به آن اشاره کردند و از تألیفات اسحاق بن محمد النخعی دانستند و گفته‌اند که مطالب کفرآمیز در آن آمده است[۹۲]، در کتب رجالی شیعه ذکر نشده است و شاید مقصود نجاشی از جمله "له كتب التخليط" که در ترجمه اسحاق بن محمد النخعی گفته است، اشاره به همان چیزی باشد که در کتب اهل سنت آمده و به دست خودش نرسیده است.
بر این اساس می‌‌توان گفت اتهام غلو و تفویض، به روایات احمد بن اسحاق نخعی برمی‌گردد که درباره مقامات ائمه(ع) نقل کرده است و ابن غضائری هم بر آن اساس، وی را تضعیف و غالی، کذاب و وضّاع معرفی کرده است که بزرگان، اعتبار چندانی برای تضعیفات وی باور ندارند.
مؤید این معنی که منشأ تضعیف راوی، نقل روایات فضائل ائمه(ع) است، سخن ابن جوزی است که پس از نقل روایت ذیل از اعمش که در فضیلت امیرمؤمنان(ع) است، چنین بیان می‌کند: "قال رسول الله(ص): إذا كان يوم القيامة قال الله لي ولعلي بن أبي طالب(ع): أدخلا الجنة من أحبكما، وأدخلا النار من أبغضكما، وذلك قوله - تعالى -: [﴿أَلْقِيَا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ﴾[۹۳]] و به تضعیف اسحاق بن محمد بن ابان نخعی که در سند این روایت قرار گرفته، می‌پردازد و می‌نویسد: "هذا حديث موضوع وكذب على الأعمش، و الواضع له إسحاق النخعي، وقد ذكرنا آنفاً أنه كان من الغلاة في الرفض الكذابين"[۹۴].[۹۵]
جایگاه حدیثی راوی
مشهور رجالیان شیعه، با استناد به قول نجاشی: "وهو معدن التخليط. له كتب في التخليط؛ وإسحاق مشكوك في روايته" و ابن الغضائری: "كذاب في الرواية، وضاع للحديث، لايلتفت إلى ما رواه" به تضعیف اسحاق بن محمد نخعی و عدم اعتبار روایتش نظر دادند؛ مانند علامه حلی، ابن داود، استرآبادی، اردبیلی و...[۹۶].
با توجه به نکاتی می‌‌توان به وثاقت و حسن حال او نظر داد:
- روایت احمد بن علی بن کلثوم از راوی: احمد بن علی بن کلثوم السرخسی از استادان مرحوم کشی است و کشی درباره‌اش گفته است: «"وكان من القوم وكان مأموناً على الحديث"»[۹۷].
- نقل روایت راوی از ثقات: کشی به نقل از استادش محمد بن مسعود عیاشی نوشته است: أبو یعقوب اسحاق بن محمد بصری از غالیان بوده و من برای نوشتن حدیث، نزدش به بغداد رفته و از وی خواستم احادیثش را در اختیار من قرار دهد و او احادیثی از مفضل بن عمر در موضوع تفویض در اختیار من قرار داده که رغبتی در نوشتن آنها نداشتم؛ سپس احادیثی را که از افراد ثقه نوشته در اختیار من نهاد و او از حافظ‌ترین کسانی بود که من او را ملاقات کرده بودم[۹۸].
چند مطلب از این عبارت برداشت می‌شود:
- اسحاق بن محمد نخعی از چهره‌های شاخص حدیثی بوده که شخصیتی مانند عیاشی برای فراگیری حدیث به دیدار وی در بغداد می‌رود.
- اسحاق بن محمد نخعی از جهت فکری با مفضل بن عمر هم‌عقیده، و احادیث او را در موضوع تفویض به رشته تحریر درآورده بود.
- عیاشی به جهت صحیح ندانستن اعتقاد به تفویض و غلوآمیز دانستن آن، روی خوشی به این احادیث نشان نداده و آنها را ثبت نکرده است.
- اسحاق بن محمد از اشخاص ثقه و مورد اعتمادی هم احادیثی شنیده و آنها را در اختیار عیاشی قرار داده است.
- علت غالی دانستن اسحاق بن محمد به نظر عاشی گرایش وی به مفضل بن عمر و همفکری با وی در اعتقاد به تفویض بوده است، چنان که حائری به عبارت وحید بهبهانی اشاره کرده و می‌نویسد: "ولعل رميه بالغلو لاعتقاده الجميل بالمفضل، وروايته الحديث في جلالته، واعتنائه بما نقل عنه في التفويض، وهذا لا يوجب طعناً ولا غلواً، وإن كان عند القدماء أدون منه غلواً، كنفى السهو عنه(ص)، ورواياته صريحة في خلاف الغلو، وهي من الكثرة بمكان". وی بعد از نقل قول یاد شده می‌نویسد: "قلت: لعل الأمر فيه كما أفاده إلا أن ذلك يخرج الرجل من الضعف إلى الجهالة"[۹۹].
- برخورداری اسحاق از قوت حفظ و قدرت ضبط و نگهداری روایت که از خصوصیات راوی ثقه است: "وهو أحفظ من لقيته[۱۰۰].
- عدم تصریح نجاشی و شیخ طوسی به جرح و تضعیف راوی، بلکه با تعبیر "مشكوك في روايته و "يرمي بالغلو" بسنده کردند.
- عبارت "معدن التخليط" که نجاشی درباره راوی به کار برده است، به انحراف اعتقادی وی اشاره دارد که با وثاقتش منافاتی ندارد[۱۰۱].
- کشی این روایت را نقل می‌کند: «أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ كُلْثُومٍ، قَالَ حَدَّثَنِي إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيُّ، قَالَ حَدَّثَنِي الْفَضْلُ بْنُ الْحَارِثِ، قَالَ:، كُنْتُ بِسُرَّ مَنْ رَأَى وَقْتَ خُرُوجِ سَيِّدِي أَبِي الْحَسَنِ(ع)، فَرَأَيْنَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَاشِياً قَدْ شَقَّ ثِيَابَهُ، فَجَعَلْتُ أَتَعَجَّبُ مِنْ جَلَالَتِهِ وَ مَا هُوَ لَهُ أَهْلٌ وَ مِنْ شِدَّةِ اللَّوْنِ وَ الْأُدْمَةِ، وَ أُشْفِقُ عَلَيْهِ مِنَ التَّعَبِ! فَلَمَّا كَانَ اللَّيْلُ رَأَيْتُهُ(ع) فِي مَنَامِي، فَقَالَ: اللَّوْنُ الَّذِي تَعَجَّبْتَ مِنْهُ اخْتِيَارٌ مِنَ اللَّهِ لِخَلْقِهِ يُجْرِيهِ كَيْفَ يَشَاءُ وَ أَنَّهَا هِيَ لَعِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَبْصَارِ، لَا يَقَعُ فِيهِ غير [عَلَى] الْمُخْتَبَرِ ذَمٌّ وَ لَسْنَا كَالنَّاسِ فَنَتْعَبَ كَمَا يَتْعَبُونَ، نَسْأَلُ اللَّهَ الثَّبَاتَ وَ نَتَفَكَّرُ فِي خَلْقِ اللَّهِ فَإِنَّ فِيهِ مُتَّسَعاً وَ اعْلَمْ أَنَّ كَلَامَنَا فِي النَّوْمِ مِثْلُ كَلَامِنَا فِي الْيَقَظَةِ»[۱۰۲].
وی سپس می‌نویسد: "فدل هذا الخبر على أن الفضل يؤتمن في القول، و الله أعلم[۱۰۳].
امانتداری در گفتار که نوعی وثاقت به شمار می‌آید، وقتی برای فضل بن حارث ثابت می‌گردد که ناقلان این حدیث، از جمله اسحاق بن محمد بصری از اعتبار و وثاقت برخوردار باشند.[۱۰۴]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۷؛ الرجال(ابن الغضائری)، ص۴۱، ش۱۴؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۳۲، ش۱۰۱۸؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۱، ش۵؛ إیضاح الإشتباه، ص۹۴، ش۴۲؛ الرجال (ابن داود)، ص۴۲۶، ش۵۰ و ۵۱؛ منهج المقال، ج۲، ص۲۸۳، ش۴۶۹؛ نقد الرجال، ج۱، ص۱۹۷، ش۴۳۱؛ زبدة الأقوال، ص۵۷، ش۲۴۸؛ جامع الرواه، ج۱، ص۸۷، ش۵۶۴؛ الوجیزة فی الرجال، ص۲۸، ش۱۷۸؛ منتهی المقال، ج۲، ص۳۰، ش۳۱۱؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۸؛ إکلیل المنهج، ص۱۳۴، ش۱۳۹؛ تنقیح المقال، ج۹، ص۱۸۶، ش۲۰۰۳؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۴۴۶، ج۳، ص۲۷۷؛ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۲۹، ش۱۱۷۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۷۹، ش۹۷؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۷۷۵، ش۷۲۹. ب. منابع سنی: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۵، ش۳۴۱۳، المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۱۱۱، ش۵۷۸؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۹۶، ش۷۸۴؛ الکشف الحثیث، ص۶۴، ش۱۲۳؛ تاریخ الإسلام، ج۲۰، ص۳۰۲، ج۲۱، ص۱۲۰، الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۷۴؛ البدایة و النهایه، ج۱۱، ص۹۳؛ لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۰، ش۱۱۶۲، ج۷، ص۱۲۳، ش۱۳۵۲؛ هدیة العارفین، ج۱، ص۱۹۸؛ الأعلام (زرکلی)، ج۱، ص۲۷۶، ج۸، ص۱۵؛ معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۳۷.
- ↑ جز خداوند و پیامبرش و مؤمنان همرازی نگزیده‌اند؛ سوره توبه، آیه ۱۶.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۴۱۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۳۲-۵۳۳.
- ↑ خاستگاه قبیله نخع، شهر کوفه بوده است بدان جهت در بعض اسناد از راوی با عنوان اسحاق بن محمد بن ابان الکوفی یاد شده است. سمعانی: النخعی بفتح النون و الخاء المعجمة بعدها العین المهملة، هذه النسبة إلی النخع، و هی قبیلة من العرب نزلت الکوفة، و منها انتشر ذکرهم...؛ (الانساب، ج۱۳، ص۶۲، ش۴۰۹۱). ابن اثیر جزری: النخعی: بفتح النون و الخاء و بعدها عین مهملة- هذه النسبة إلی النخع، و هی قبیلة کبیرة من مذحج، و اسم النخع جسر بن عمرو بن علة بن جلد ابن مالک بن أدد، و قیل له النخع لأنه انتخع من قومه أی بعد عنهم، نزل بیشة و نزلوا فی الإسلام الکوفة. ینسب إلیهم من العلماء الجم الغفیر...؛ (اللباب فی تهذیب الأنساب، ج۳، ص۳۰۴). در کتب رجال از جمله رجال طوسی بسیاری از راویانی که به النخعی منسوب گشته‌اند، کوفی‌اند.
- ↑ علت انتساب راوی به کوفی و بصری، شاید بدان جهت است که مدتی در هر دو شهر سکونت داشته است.
- ↑ خطیب بغدادی علت اتصاف راوی به احمر را این دانسته است که وی دچار بیماری برص بوده و از روغن مخصوصی استفاده میکرده که سبب تغییر رنگ پوست و قرمز شدنش میشده است: کان أبرص، فکان یطلی البرص بما یغیر لونه فسمی الأحمر لذلک. (تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷).
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۷، ش۱۷۷.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۷، ش۱۷۷.
- ↑ ر.ک: لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۰، ش۱۱۶۲.
- ↑ هدیة العارفین، ج۱، ص۱۹۸. بعضی از نویسندگان معتقدند کتاب‌های توحید و الصراط یکی هستند؛ نه دو اثر مستقل. زرکلی می‌نویسد: عمل کتاباً فی التوحید سماه الصراط أتی فیه بزندقة و قرمطة؛ (الاعلام (زرکلی)، ج۱، ص۲۹۵).
- ↑ در کتاب شریف الکافی چند روایت از وی نقل شده است. (ر.ک: الکافی، ج۱، ص۳۴۷، ح۴، ج۳؛ ص۳۹۲، ح۲۱؛ ج۴، ص۱۸۱، ح۶؛ ج۵، ص۹۴، ح۱۰، و...).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۳۳-۵۳۴.
- ↑ علامه حلی در ضبط مرار و عقبه می‌نویسد: بالراء المشددة، و بعد الألف راء أیضاً ۔ ابن عبدالله، و یعرف عبدالله عقبة - بالعین غیر المعجمة المضمومة، و القاف، و الباء المنقطة تحتها نقطة واحدة؛ (خلاصة الأقوال، ص۲۰۱، ش۵).
- ↑ رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۷.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۳۶، ضمن ش۸۹۹.
- ↑ «أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ كُلْثُومٍ السَّرَخْسِيُّ، قَالَ حَدَّثَنِي إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبَانٍ الْبَصْرِيُّ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَيْمُونٍ، أَنَّهُ قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ(ع) أَشْكُو إِلَيْهِ الْفَقْرَ! ثُمَّ قُلْتُ فِي نَفْسِي: أَ لَيْسَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) الْفَقْرُ مَعَنَا خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ عَدُوِّنَا وَ الْقَتْلُ مَعَنَا خَيْرٌ مِنَ الْحَيَاةِ مَعَ عَدُوِّنَا! فَرَجَعَ الْجَوَابُ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُمْحِضُ أَوْلِيَاءَنَا إِذَا تَكَاثَفَتْ ذُنُوبُهُمْ بِالْفَقْرِ، وَ قَدْ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ، وَ هُوَ كَمَا حَدَّثْتَ نَفْسَكَ: الْفَقْرُ مَعَنَا خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ عَدُوِّنَا، وَ نَحْنُ كَهْفٌ لِمَنِ الْتَجَأَ إِلَيْنَا وَ نُورٌ لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِنَا وَ عِصْمَةٌ لِمَنِ اعْتَصَمَ بِنَا، مَنْ أَحَبَّنَا كَانَ مَعَنَا فِي السَّنَامِ الْأَعْلَى وَ مَنِ انْحَرَفَ عَنَّا فَإِلَى النَّارِ، قَالَ، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: تَشْهَدُونَ عَلَى عَدُوِّكُمْ بِالنَّارِ وَ لَا تَشْهَدُونَ لِوَلِّيِكُمْ بِالْجَنَّةِ! مَا يَمْنَعُكُمْ مِنْ ذَلِكَ إِلَّا الضَّعْفُ!»؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۳، ح۱۰۱۸).
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۱، ص۵۱۰، ح۱۶ - ۱۷.
- ↑ الرجال (ابن الغضائری)، ص۴۱، ش۱۴.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۵۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۳۵-۵۳۶.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۵ - ۳۷۷، ش۳۴۱۳.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۹۶، ش۷۸۴.
- ↑ یادآوری: در رجال شیخ طوسی عنوان اسحاق بن محمد النخعی ذکر نشده، بلکه اسحاق بن محمد البصری آمده است که متحد با نخعی است - چنان که خواهد آمد - ولی آنچه ابن حجر به رجال طوسی نسبت داده، در این کتاب وجود ندارد.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۰ - ۳۷۳، ش۱۱۶۲.
- ↑ البدایة و النهایه، ج۱۱، ص۹۳.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۸، ص۴۲۲ - ۴۲۳، ش۳۸۹۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۳۷-۵۳۹.
- ↑ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۱ (ش۵) و ۲۰۰ (ش ۳)، الرجال (ابن داود)، ص۴۲۶، ۵۰ و ۵۱.
- ↑ منهج المقال، ج۲، ص۲۸۳ (ش۴۶۹) و ۲۸۴ (ش ۴۷۰)، جامع الرواه، ج۱، ص۸۷ (ش۵۶۴) و ۸۸ (ش۵۶۵).
- ↑ پس از ذکر عنوان رجال نجاشی و عنوان رجال شیخ طوسی نوشته است: یحتمل أن یکون هذا هو المذکور قبیل هذا؛ (نقد الرجال، ج۱، ص۱۹۸، ش۴۳۲).
- ↑ قاموس الرجال، ج۱، ص۷۷۷، ش۷۲۹.
- ↑ آیت الله خویی می‌نویسد: أقول: ظاهر العلامة أن هذا الرجل، یغایر إسحاق بن محمد بن أحمد الآتی، إلا أنه من الواضح: اتحادهما و یظهر ذلک بأدنی تأمل؛ (معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۲۸، ش۱۱۷۷).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۷.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۳۳، ش۱۰۱۸.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۹۷، ش۵۸۲۷.
- ↑ ر.ک: رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۷۰ (ح۱۲۵)، ۱۸۷ (ش۳۳۰)، ۱۹۴ (ح ۳۴۴)؛ و....
- ↑ تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۵، ش۳۴۱۳.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۲۰۶ (ش ۳۶۳) و ۵۷۲ (ش ۱۰۸۴)، الکافی، ج۱، ص۵۱۰، ح۱۶ - ۱۷، ج۵، ص۹۴، ح۱۰.
- ↑ الرجال (ابن الغضائری)، ص۴۱، ش۱۴.
- ↑ یعنی عیاشی.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۳۰، ش۱۰۱۴.
- ↑ رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۷.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۲۸۵، ش۵۰۵.
- ↑ أخبار القضاه، ج۲، ص۷۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۰-۵۴۳.
- ↑ هدیة العارفین، ج۱، ص۱۹۸.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۷۴.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۳؛ الأعلام، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۸۴ (ش ۲۴) و ۳۹۷ (ش۱۱).
- ↑ خلاصه الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۰، ش۳.
- ↑ الکافی، ج۷، ص۸۵، ح۲؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۲۷۴، ح۲؛ نوادر المعجزات، ص۱۵۰، ح۲۳؛ عیون المعجزات، ص۱۳۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۳-۵۴۴.
- ↑ ر. ک: الکافی، ج۱، ص۳۲۷ (ح۹ و ۱۰)، ۳۲۸ (ح۱۲)، ۵۰۸ (ح۹)، ۵۰۹ (۱۳)، ج۳، ص۳۹۲، ح۲۱، ج۴، ص۱۸۱، ح۶، ج۵، ص۹۴، ح۱۰؛ معانی الأخبار، ص۱۱۱، ح۳؛ إثبات الوصیة، ص۲۵۱؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۱۷۹، ش۳۱۱.
- ↑ ر.ک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۵، ش۳۴۱۳.
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۱، ص۵۰۸، ح۹؛ کمال الدین، ج۱، ص۲۹۳؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۷۰ (ح۱۲۵)، ۱۸۶ (ش۳۲۹) و ۵۳۱ (ش۱۰۱۵).
- ↑ ر.ک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۵، ش۳۴۱۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۴-۵۴۵.
- ↑ مقصود اسحاق بن محمد النخعی است.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۷، ح۱۰.
- ↑ گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است سوره هود، آیه ۷۳.
- ↑ در حالی که برخی از فرزندزادگان برخی دیگرند و خداوند شنوایی داناست سوره آل عمران، آیه ۳۴.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۴۷، ح۴.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۸، ص۴۲۲، ش۳۸۹۲.
- ↑ البدایة و النهایه، ج۱۱، ص۹۳.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۳، ضمن ش۱۱۶۲.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۰، ش۱۱۶۲.
- ↑ الأنساب (سمعانی)، ج۱، ص۲۱۰، ضمن ش۱۳۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۵-۵۴۷.
- ↑ الرجال (ابن الغضائری)، ص۴۱، ش۱۴.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۳۲۲، ح۵۸۴.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۱۸، ش۴۲.
- ↑ کشی بعد از نقل حدیثی که در سند آن اسحاق بن محمد البصری بوده، نوشته است: إسحاق و عبدالله و خالد من أهل الارتفاع. (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۳۲۶، ح۵۹۱).
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۵۳.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷، ضمن ش۳۴۱۳.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۸، ص۴۲۲، ش۳۸۹۲.
- ↑ اللباب فی تهذیب الأنساب، ج۱، ص۵۲.
- ↑ رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۷.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۵۳.
- ↑ ر.ک: میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۹۶، ش۷۹۴: و عمل کتاباً فی التوحید جاء فیه بجنون و تخلیط قلت، بل أتی بزندقة و قرمطة و سمی الکتاب المذکور الصراط، و نقضه علیه الفیاض بن علی بن محمد بن الفیاض بکتاب سماه القسطاس و ذکر ابن حزم أن الفیاض هذا کان من الغلاة أیضاً و انه کان یزعم أن محمداً هو الله؛ (لسان المیزان، ج۱، ص۳۷۰ - ۳۷۳، ش۱۱۶۲).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۸-۵۴۹.
- ↑ محل نوشتن متن؛ (المفردات، ص۶۱۳، ماده غ ل و).
- ↑ ذهبی نوشته که وی در کتابش گفته است: لو کانوا ألفاً لکان واحدا؛ (میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۹۸، ضمن ش۷۸۴).
- ↑ منهج المقال، ج۲، ص۲۸۵.
- ↑ ر.ک: معالم العلماء، ص۱۴۶.
- ↑ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۰، ش۲۲.
- ↑ ر.ک: لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۶، ش۱۳۵۹.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۷.
- ↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۴۳۳، ش۱۱۶۴.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۴۹۵، ش۷۸۳.
- ↑ ر.ک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۷۷.
- ↑ هر ناسپاس ستیزه‌جو را در دوزخ افکنید! سوره ق، آیه ۲۴.
- ↑ الموضوعات، ج۱، ص۴۰۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۴۹-۵۵۳.
- ↑ ر.ک: خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۱، ش۵؛ الرجال (ابن داود)، ص۴۲۶، ش۵۰؛ منهج المقال، ج۲، ص۲۸۳، ۴۶۹؛ جامع الرواه، ج۱، ص۸۷، ش۵۶۴ و....
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۳۱، ح۱۰۱۵.
- ↑ «قَالَ أَبُو عَمْرٍو: سَأَلْتُ أَبَا النَّضْرِ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْعُودٍ، عَنْ جَمِيعِ هَؤُلَاءِ...وَ أَمَّا أَبُو يَعْقُوبَ إِسْحَاقُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيُّ: فَإِنَّهُ كَانَ غَالِياً وَ صِرْتُ إِلَيْهِ إِلَى بَغْدَادَ لِأَكْتُبَ عَنْهُ وَ سَأَلْتُهُ كِتَاباً أَنْسَخُهُ فَأَخْرَجَ إِلَيَّ مِنْ أَحَادِيثِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ فِي التَّفْوِيضِ، فَلَمْ أَرْغَبْ فِيهِ فَأَخْرَجَ إِلَيَّ أَحَادِيثَ مُنْتَسِخَةً مِنَ الثِّقَاتِ، وَ رَأَيْتُهُ مُولَعاً بِالْحَمَامَاتِ الْمَرَاعِيشِ وَ يُمْسِكُهَا، وَ يَرْوِي فِي فَضْلِ إِمْسَاكِهَا أَحَادِيثَ، قَالَ، وَ هُوَ أَحْفَظُ مَنْ لَقِيتُهُ»؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۳۰ - ۵۳۱، ش۱۰۱۴).
- ↑ منتهی المقال، ج۲، ص۳۲، ضمن ش۳۱۲.
- ↑ ر.ک: منهج المقال، ج۲، ص۲۸۵، ضمن ش۲۱۷.
- ↑ صاحب عدة الرجال ذیل عنوان معدن التخلیط می‌نویسد: "وهذا بخلاف الاضطراب فإنه التلون في المذهب يستقيم تارة ويعوج أخرى؛ وربما رمى بالتخليط باعتبار عدم الاستقامة في الرواية والحدیث"؛ (عدة الرجال، ج۱، ص۲۵۳).
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۷۴، ش۱۰۸۷.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۷۴، ش۱۰۸۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۵۵۳-۵۵۶.