کیسانیه در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۰۴

پیدایش کیسانیه

کیسانیه یکی از فرقه‌های منقرض شده شیعه است که در نیمه دوم قرن اول هجری پدید آمد و حدود یک قرن ادامه یافت. پیروان این فرقه قائل به امامت محمد حنفیه فرزند امام علی(ع) بوده‌اند. علت نامگذاری آنان به کیسانیه به خاطر استنادشان به کیسان است اما درباره اینکه کیسان چه کسی است نظرات مختلفی وجود دارد:

کیسان، لقب مختار ثقفی(بنیانگذار این فرقه) بوده که حضرت علی(ع) او را پس از تولد" کَیّس" (یعنی زیرک) نامید یا اینکه محمد بن حنفیه او را به دلیل هوشیاری و فراستش کیسان نامیده است.
کیسان، نام رئیس شرطه (پلیس) مختار بود.
کیسان، نام یکی از غلامان امیر المؤمنین(ع) بود که مختار را به خونخواهی امام حسین(ع) تشویق نمود.

اینکه کیسان لقب مختار باشد از لحاظ تاریخی اثبات نشده است. نظر سوم نیز ضعیف است چون کیسان غلام امیر المؤمنین(ع) در جنگ صفّین به شهادت رسیده است، اما تردیدی نیست که رئیس شهربانی مختار شخصی به نام "کیسان" ملقب به ابوعمره بوده است، بنابراین نظر دوم از لحاظ تاریخی معتبرتر از دو نظر دیگر است اما پیروان این فرقه کیسان را همان لقب مختار می‌‌دانند^[۱].

اعتقادات کیسانیه

پیروان فرقه کیسانیه معتقدند محمد حنفیه، اسرار دین و علم تأویل و علوم باطنی را از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) فراگرفته و او امام چهارم است. پس از درگذشت محمد حنفیه، کیسانیه دو دسته شدند: دسته‌ای مرگ محمد را انکار کرده و قائل شدند وی نمرده و نمی‌میرد و در "کوه رضوی" پنهان است تا روزی که به او امر شود و ظهور کند. این دسته وی را همان امام منتظر می‌دانند؛ ازاین‌رو هیچ‌کس را پس از وی امام نمی‌دانند! گروه دیگر مرگ محمد را باور کرده، پس از وی ابوهاشم عبدالله بن محمد را به امامت انتخاب کردند و به حلول روح محمد در ابوهاشم اعتقاد یافتند. البته شماری از کیسانیه نیز پس از مرگ محمد حنفیه، به امامت راستین اعتقاد یافته و مستبصر شدند. تمام فرق کیسانیه، دارای بعضی عقاید مشترک هستند؛ از جمله: عقیده به مسأله بدا؛ اعتقاد به تناسخ و حلول؛ اعتقاد به رجعت (با بیان خاص به خود)؛ اعتقاد به نوعی غلو در حق ائمه و پیشوایان خویش. هریک از فرقه‌های کیسانیه، دارای اعتقادی خاص نیز هستند. برخی از آنها، ارکان شریعت ـ مانند نماز و روزه را ـ تأویل کرده‌اند. برخی دیگر معتقدند بخشی از شریعت به وسیله بیان نسخ شده است و برخی از آنان بر این باورند که اگر کسی امام را بشناسد، از قید واجبات و محرمات دینی آزاد است و به خاطر چنین باورهایی به اباحه‌گری شهرت یافته‌اند^[۲].

انشعابات کیسانیه

پس از محمد حنفیه، فرقه کیسانیه به گروه‌های متعددی انشعاب یافت که برخی از این گروه‌ها عبارت‌اند از:

سراجیه: اصحاب "حسان بن سراج" که معتقدند، محمد حنفیه وفات کرده و در کوه رضوی مدفون است؛ ولی روزی رجعت کرده و جهان را پر از عدل و داد می‌کند.
کرنبیه یا کربیه: پیروان "ابن کرنب"‌ که محمد بن حنفیه را مهدی موعود(ع) می‌‌دانند و در غیبت به سر می‌برد و سرانجام ظهور می‌کند.
هاشمیه: پیروان "ابو هاشم عبدالله" فرزند محمد بن حنفیه‌ که پس از فوت محمد به امامت پسرش معتقد شده و خود به گروهک‌های مختلفی تقسیم شدند.
حربیه: پیروان "عبدالله بن عمرو بن حرب‌" که معتقدند روح پیامبر(ص) و امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و محمد حنفیه در وجود ابوهاشم حلول کرده و سپس به عبدالله‌ بن عمرو رسیده و از این رو، عبدالله تا ظهور حنفیه، امام است^[۳].

منابع

پانویس

↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۳۶۴ – ۳۶۵، مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۹۸؛ مهدی‌پور، علی اکبر، با دعای ندبه در پگاه جمعه، ص۹۰-۹۴؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۴۵۹؛ فرهنگ شیعه، ص۳۸۷-۳۸۸
↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۳۶۴ – ۳۶۵؛ فرهنگ شیعه، ص۳۸۷-۳۸۸.
↑ ر.ک: مهدی‌پور، علی اکبر، با دعای ندبه در پگاه جمعه، ص۹۰-۹۴؛ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۹۸؛ فرهنگ شیعه، ص۳۸۷-۳۸۸.

[1] ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۳۶۴ – ۳۶۵، مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۹۸؛ مهدی‌پور، علی اکبر، با دعای ندبه در پگاه جمعه، ص۹۰-۹۴؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۴۵۹؛ فرهنگ شیعه، ص۳۸۷-۳۸۸

[2] ر.ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۳۶۴ – ۳۶۵؛ فرهنگ شیعه، ص۳۸۷-۳۸۸.

[3] ر.ک: مهدی‌پور، علی اکبر، با دعای ندبه در پگاه جمعه، ص۹۰-۹۴؛ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۹۸؛ فرهنگ شیعه، ص۳۸۷-۳۸۸.

[۱]

[۲]

[۳]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{نبوت}}
+{{مدخل مرتبط
-<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[کیسانیه]]''' است. "'''[[کیسانیه]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
+| موضوع مرتبط = کیسانیه
-<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[کیسانیه در حدیث]] | کیسانیه در کلام اسلامی | [[کیسانیه در تاریخ اسلامی]]</div>
+| عنوان مدخل  = کیسانیه
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
+| مداخل مرتبط = [[کیسانیه در کلام اسلامی]] - [[کیسانیه در تاریخ اسلامی]] - [[کیسانیه در معارف مهدویت]]
-<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[کیسانیه (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
+| پرسش مرتبط  =
+}}
+== پیدایش [[کیسانیه]] ==
+کیسانیه یکی از فرقه‌های منقرض شده [[شیعه]] است که در نیمه دوم قرن اول هجری پدید آمد و حدود یک [[قرن]] ادامه یافت. [[پیروان]] این [[فرقه]] قائل به [[امامت]] [[محمد حنفیه]] فرزند [[امام علی]]{{ع}} بوده‌اند. علت نامگذاری آنان به کیسانیه به خاطر استنادشان به [[کیسان]] است اما درباره اینکه کیسان چه کسی است نظرات مختلفی وجود دارد:
+# کیسان، [[لقب]] مختار ثقفی(بنیانگذار این فرقه) بوده که [[حضرت علی]]{{ع}} او را پس از تولد" کَیّس" (یعنی [[زیرک]]) نامید یا اینکه [[محمد بن حنفیه]] او را به دلیل [[هوشیاری]] و فراستش کیسان نامیده است.
+# کیسان، نام [[رئیس شرطه]] (پلیس) مختار بود.
+# کیسان، نام یکی از [[غلامان]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} بود که مختار را به [[خونخواهی امام حسین]]{{ع}} [[تشویق]] نمود.
+اینکه کیسان لقب مختار باشد از لحاظ [[تاریخی]] [[اثبات]] نشده است. نظر سوم نیز [[ضعیف]] است چون کیسان [[غلام]] امیر المؤمنین{{ع}} در [[جنگ صفّین]] به [[شهادت]] رسیده است، اما تردیدی نیست که [[رئیس]] [[شهربانی]] مختار شخصی به نام "کیسان" ملقب به [[ابوعمره]] بوده است، بنابراین نظر دوم از لحاظ تاریخی معتبرتر از دو نظر دیگر است اما پیروان این فرقه کیسان را همان لقب مختار می‌‌دانند<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۳۶۴ – ۳۶۵، [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸؛ [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص۹۰-۹۴؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۴۵۹؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۳۸۷-۳۸۸</ref>.
+== [[اعتقادات]] کیسانیه ==
+پیروان [[فرقه کیسانیه]] معتقدند محمد حنفیه، [[اسرار]] [[دین]] و [[علم]] [[تأویل]] و [[علوم]] [[باطنی]] را از [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} فراگرفته و او [[امام چهارم]] است. پس از درگذشت محمد حنفیه، کیسانیه دو دسته شدند: دسته‌ای [[مرگ]] محمد را [[انکار]] کرده و قائل شدند وی نمرده و نمی‌میرد و در "[[کوه رضوی]]" پنهان است تا روزی که به او امر شود و ظهور کند. این دسته وی را همان [[امام]] [[منتظر]] می‌دانند؛ ازاین‌رو هیچ‌کس را پس از وی امام نمی‌دانند! گروه دیگر مرگ محمد را [[باور]] کرده، پس از وی [[ابوهاشم]] [[عبدالله بن محمد]] را به [[امامت]] [[انتخاب]] کردند و به [[حلول]] [[روح]] محمد در ابوهاشم [[اعتقاد]] یافتند. البته شماری از [[کیسانیه]] نیز پس از مرگ [[محمد حنفیه]]، به امامت راستین اعتقاد یافته و مستبصر شدند.
+تمام فرق کیسانیه، دارای بعضی [[عقاید]] مشترک هستند؛ از جمله: [[عقیده]] به مسأله [[بدا]]؛ اعتقاد به [[تناسخ]] و حلول؛ [[اعتقاد به رجعت]] (با بیان خاص به خود)؛ اعتقاد به نوعی [[غلو]] در [[حق ائمه]] و [[پیشوایان]] خویش.
+هریک از فرقه‌های کیسانیه، دارای [[اعتقادی]] خاص نیز هستند. برخی از آنها، ارکان [[شریعت]] ـ مانند [[نماز]] و [[روزه]] را ـ [[تأویل]] کرده‌اند. برخی دیگر معتقدند بخشی از شریعت به وسیله بیان [[نسخ]] شده است و برخی از آنان بر این باورند که اگر کسی امام را بشناسد، از قید [[واجبات]] و [[محرمات]] [[دینی]] [[آزاد]] است و به خاطر چنین باورهایی به اباحه‌گری [[شهرت]] یافته‌اند<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۳۶۴ – ۳۶۵؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
+== انشعابات کیسانیه ==
+پس از محمد حنفیه، [[فرقه کیسانیه]] به گروه‌های متعددی انشعاب یافت که برخی از این گروه‌ها عبارت‌اند از:
+# سراجیه: [[اصحاب]] "[[حسان بن سراج]]" که معتقدند، محمد حنفیه [[وفات]] کرده و در کوه رضوی مدفون است؛ ولی روزی [[رجعت]] کرده و [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند.
+# کرنبیه یا [[کربیه]]: [[پیروان]] "ابن کرنب"‌ که [[محمد بن حنفیه]] را [[مهدی موعود]]{{ع}} می‌‌دانند و در [[غیبت]] به سر می‌برد و سرانجام ظهور می‌کند.
+# هاشمیه: پیروان "[[ابو هاشم]] عبدالله" فرزند [[محمد بن حنفیه‌]] که پس از فوت محمد به [[امامت]] پسرش [[معتقد]] شده و خود به گروهک‌های مختلفی تقسیم شدند.
+# [[حربیه]]: پیروان "[[عبدالله بن عمرو]] بن حرب‌" که معتقدند [[روح پیامبر]]{{صل}} و [[امام علی]]{{ع}} و [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} و [[محمد حنفیه]] در وجود [[ابوهاشم]] [[حلول]] کرده و سپس به [[عبدالله‌]] بن عمرو رسیده و از این رو، عبدالله تا ظهور حنفیه، [[امام]] است<ref>ر.ک: [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص۹۰-۹۴؛ [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
-==پیدایش [[کیسانیه]]==
-[[کیسانیه]] یکی از فرقه‌های [[منقرض شده]] [[شیعه]] است که در نیمه دوم [[قرن اول]] [[هجری]] پدید آمد و حدود یک قرن ادامه یافت. [[پیروان]] این [[فرقه]] قائل به [[امامت]] [[محمد حنفیه]] [[فرزند امام علی]]{{ع}} بوده‌اند. علت نامگذاری آنان به [[کیسانیه]] به خاطر استنادشان به [[کیسان]] است اما درباره اینکه [[کیسان]] چه کسی است نظرات مختلفی وجود دارد<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۴۵۹؛ [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸.</ref>:
-# [[کیسان]]، [[لقب]] [[مختار ثقفی]](بنیانگذار این [[فرقه]]) بوده که [[حضرت علی]]{{ع}} او را پس از [[تولد]]" کَیّس" (یعنی [[زیرک]]) نامید یا اینکه [[محمد بن حنفیه]] او را به [[دلیل]] [[هوشیاری]] و فراستش [[کیسان]] نامیده است.
-# [[کیسان]]، نام [[رئیس]] شرطه (پلیس) مختار بود.
-# [[کیسان]]، نام یکی از [[غلامان]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} بود که مختار را به [[خونخواهی امام حسین]]{{ع}} [[تشویق]] نمود<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۴۵۹؛ [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
-اینکه [[کیسان]] [[لقب]] مختار باشد از لحاظ [[تاریخی]] [[اثبات]] نشده است. نظر سوم نیز ضعیف است چون [[کیسان]] [[غلام]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} در [[جنگ صفّین]] به [[شهادت]] رسیده است، اما تردیدی نیست که [[رئیس]] شهربانی مختار شخصی به نام "[[کیسان]]" ملقب به [[ابوعمره]] بوده است، بنابراین نظر دوم  از لحاظ [[تاریخی]] معتبرتر از دو نظر دیگر است اما [[پیروان]] این [[فرقه]] [[کیسان]] را همان [[لقب]] مختار می‌‌دانند<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص ۳۶۴ – ۳۶۵، [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸؛ [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص۹۰-۹۴.</ref>.
-==[[اعتقادات]] [[کیسانیه]]==
-[[پیروان]] [[فرقه]] [[کیسانیه]] معتقدند [[محمد حنفیه]]، [[اسرار]] [[دین]] و [[علم]] [[تأویل]] و [[علوم]] [[باطنی]] را از [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} فراگرفته و او [[امام چهارم]] است. پس از درگذشت [[محمد حنفیه]]، [[کیسانیه]] دو دسته شدند: دسته‌ای [[مرگ]] [[محمد]] را [[انکار]] کرده و قائل شدند وی نمرده و نمی‌میرد و در "[[کوه رضوی]]" [[پنهان]] است تا روزی که به او امر شود و [[ظهور]] کند. این دسته وی را همان [[امام]] [[منتظر]] می‌دانند؛ ازاین‌رو هیچ‌کس را پس از وی [[امام]] نمی‌دانند! گروه دیگر [[مرگ]] [[محمد]] را [[باور]] کرده، پس از وی [[ابوهاشم]] [[عبدالله]] بن [[محمد]] را به [[امامت]] [[انتخاب]] کردند و به [[حلول]] [[روح]] [[محمد]] در [[ابوهاشم]] [[اعتقاد]] یافتند. البته شماری از [[کیسانیه]] نیز پس از [[مرگ]] [[محمد حنفیه]]، به [[امامت]] [[راستین]] [[اعتقاد]] یافته و [[مستبصر]] شدند<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص ۳۶۴ – ۳۶۵؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
-تمام فرق [[کیسانیه]]، دارای بعضی [[عقاید]] مشترک هستند؛ از جمله: [[عقیده]] به مسأله [[بدا]]؛ [[اعتقاد]] به [[تناسخ]] و [[حلول]]؛ [[اعتقاد به رجعت]] (با بیان خاص به خود)؛ [[اعتقاد]] به نوعی [[غلو]] در [[حق]] [[ائمه]] و [[پیشوایان]] خویش.
-هریک از فرقه‌های [[کیسانیه]]، دارای [[اعتقادی]] خاص نیز هستند. برخی از آنها، ارکان [[شریعت]] ـ مانند [[نماز]] و [[روزه]] را ـ [[تأویل]] کرده‌اند. برخی دیگر معتقدند بخشی از [[شریعت]] به [[وسیله]] بیان [[نسخ]] شده است و برخی از آنان بر این باورند که اگر کسی [[امام]] را بشناسد، از قید [[واجبات]] و [[محرمات]] [[دینی]] [[آزاد]] است و به خاطر چنین باورهایی به اباحه‌گری [[شهرت]] یافته‌اند<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج‌۱، ص۱۰۲-۱۰۴؛ [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص ۳۶۴ – ۳۶۵؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
-==انشعابات [[کیسانیه]]==
-پس از [[محمد حنفیه]]، [[فرقه]] [[کیسانیه]] به گروه‌های متعددی انشعاب یافت که برخی از این گروه‌ها عبارت‌اند از:
-#سراجیه: [[اصحاب]] "حسان بن سراج" که معتقدند، [[محمد حنفیه]] [[وفات]] کرده و در [[کوه رضوی]] مدفون است؛ ولی روزی [[رجعت]] کرده و [[جهان]] را پر از [[عدل و داد]] می‌کند<ref>ر.ک: [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص۹۰-۹۴؛ [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸.</ref>.
-#کرنبیه یا [[کربیه]]: [[پیروان]] "ابن کرنب"‌ که [[محمد بن حنفیه]] را [[مهدی موعود]]{{ع}} می‌‌دانند و در [[غیبت]] به سر می‌برد و سرانجام [[ظهور]] می‌کند<ref>ر.ک: [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص۹۰-۹۴؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
-#هاشمیه: [[پیروان]] "[[ابو هاشم]] [[عبدالله]]" [[فرزند]] [[محمد بن حنفیه‌]] که پس از فوت [[محمد]] به [[امامت]] پسرش [[معتقد]] شده و خود به گروهک‌های مختلفی تقسیم شدند<ref>ر.ک: [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص۹۰-۹۴؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸؛ [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۹۸</ref>.
-# [[حربیه]]: [[پیروان]] "[[عبدالله بن عمرو]] بن حرب‌" که معتقدند [[روح]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[امام علی]]{{ع}} و [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} و [[محمد حنفیه]] در وجود [[ابوهاشم]] [[حلول]] کرده و سپس به عبدالله‌ بن عمرو رسیده و از این رو، [[عبدالله]] تا [[ظهور]] حنفیه، [[امام]] است<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۷-۳۸۸.</ref>.
 == منابع ==
 {{منابع}}
-# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']].
+# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']]
-# [[پرونده:1379160.jpg|22px]] [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|'''با دعای ندبه در پگاه جمعه''']].
+# [[پرونده:1379160.jpg|22px]] [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|'''با دعای ندبه در پگاه جمعه''']]
 # [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']]
-# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']].
+# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]
-# [[پرونده:136861.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|'''درسنامه مهدویت''']].
+# [[پرونده:136861.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|'''درسنامه مهدویت''']]
-# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']].
+# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
-{{پایان}}
+{{پایان منابع}}
 == پانویس ==
 {{پانویس}}
-[[رده:مدخل]]
 [[رده:کیسانیه]]
 [[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]]