نفی تفاخر در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفاخر است. تفاخر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفاخر در قرآن - تفاخر در فقه سیاسی - تفاخر در خانواده - نفی تفاخر در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• از اوصاف زشت و ناپسندی که در سیره و قول نبی اکرم (ص) از آن به زشتی یاد شده، فخرفروشی و افتخار به حسب و نسب خویش است. این صفت نکوهیده از عوامل بسیار مخرب در روابط ایمانی شمرده شده و رسول خدا (ص) نیز آن را آفت بزرگیِ خاندان دانسته است.

نگاهی کوتاه بر پیشینه تفاخر در عصر جاهلی

• رسول خدا (ص) در حالی به رسالت برگزیده شد که جامعه عرب آن روز در فساد و تباهی دست و پا می‌زد و سایه شوم جهالت، تعصب، فساد و تفاخر به نسب و قبیله بر سرتاسر جزیرة العرب سایه افکنده بود. تفاخر و خودبرتربینی در میان اعراب جاهلی، اصلی خدشه ناپذیر به حساب می‌آمد و سبب بسیاری از جنگ‌ها و نزاع‌های جاهلی شده بود. جنگ‌های جاهلی از نظر شدت و اهمیت متفاوت بودند؛ اما همگی، ویژگی مشابهی داشتند و آن، دمیدن روح فخر و انتقام در کالبد قبیله بود. آنان به پیروزی‌ها تفاخر می‌کردند و هنگام شکست، در پی انتقام بودند. آنان شجاعت به خرج می‌دادند و بخشش می‌کردند تا به سبب این کار ستایش شوند و بر سایر رؤسا و بزرگان جامعه افتخار کنند.
• همچنین، قبیله قریش، در تفاخر، گوی سبقت را از هم قطاران جاهلی خود ربوده بود. از زمانی که خداوند، لشکر ابرهه را تار و مار کرد، مقام کعبه و قریش بیش از پیش در نظر مردم عرب بالا رفت؛ و قریش نیز کم کم، بدعت گذاری را آغاز کردند و انجام برخی مراسم حج مثل وقوف در عرفه را ترک کردند، با اینکه می‌دانستند این عمل از شعائر دین ابراهیم (ع) است. آنان وقوف در عرفه را برای سایر اعراب واجب دانسته، می‌گفتند: "ما فرزندان ابراهیم و اهل حرم و خادمان کعبه و ساکنان آن هستیم و برای ما سزاوار نیست که از حرم خارج شویم و غیر حرم را مانند حرم، بزرگ بشماریم؛ چرا که این کار از حرمت و شأنمان نزد عرب می‌کاهد!".
• تفاخر به کثرت جمعیت و ثروت در میان اعراب جاهلی به جایی رسیده بود که به سبب مفاخره بر دیگر قبایل و بالا بردن آمار نفرات قبیله به گورستان می‌رفتند و قبور مردگان را می‌شمردند.

فخرفروشی و برتری جویی در سیره نبوی (ص)

• پیامبر اسلام (ص) در دوران رسالتش پیوسته با برتری جویی‌ها به مبارزه برخاست و سرانجام موفق شد به کمک تعالیم ناب الهی به بسیاری از دشمنی‌ها و ستیزه جویی‌هایی که در گذشته در تفاخرهای بی‌اساس قبیله‌ای ریشه داشت، خاتمه داده، آنها را به برادری تبدیل کند.
• این اقدام بزرگ، چیزی نبود که از چشم دشمنان اسلام مخفی بماند؛ پس آنها کوشیدند برای ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان از آن به صورت حربه‌ای کار آمد بهره بگیرند. نقل شده است، روزی عده‌ای از اوسیان و خزرجیان در نقطه‌ای گرد آمده، به گفتگو مشغول بودند. وحدت این گروه که دیروز، دشمن خون آشام یکدیگر بودند، شأس بن قیس - از سران کینه توز یهود - را سخت ناراحت کرد و او فوراً به جوانی یهودی - که همراه او بود- اشاره کرد که میان آنها رفته، از جنگ‌های ۱۲۰ ساله اوسیان و خزرجیان، سخن به میان آورد. آن جوان، خاطرات گذشته را چنان تشریح کرد که نزاع و تفاخر دوباره میان دو دسته مسلمان اوس و خزرج آغاز شد؛ نزدیک بود آتش جنگ میان آنان شعله ور شود که این مسئله را به پیامبر (ص) خبر دادند؛ پس ایشان فوراً با گروهی از یاران، خود را به آنها رسانید و فرمود: "ای گروه مسلمانان، خدا را در نظر بیاورید! آیا دوباره به یاد دوران جاهلیت افتاده اید؟ در صورتی که من در میان شما هستم، پس از آنکه خداوند، شما را به اسلام راهنمایی فرمود و بدان گرامی داشت و به کمک آن عادات جاهلیت را از شما دور کرد و شما را از کفر نجات داد و میان شما اتحاد و اتفاق ایجاد کرد." سخنان رسول خدا (ص) آنان را به خود آورد؛ پس، گریان شده، همدیگر را در آغوش کشیدند و از درگاه خداوند مغفرت خواستند.
• رسول خدا (ص) با آنکه خود از نظر حسب و نسب، شریف‌ترین مردم به حساب می‌آمد؛ اما هیچ‌گاه شنیده نشد که در این امور بر دیگر مردم تفاخر بورزد؛ بلکه در بیان و رفتار خود نیز به گونه‌ای عمل می‌کرد که در اذهان مردم، مفاخره و برتری جویی تداعی نشود. علی (ع) در این باره می‌فرماید: "هرگاه رسول خدا (ص) فضیلتی را از خود یاد می‌کرد، می‌فرمود: "قصدم تفاخر و فخرفروشی نیست".
• نقل شده است، در جنگ احد، جوانی ایرانی در میان لشکر مسلمانان بود. این جوان پس از وارد آوردن ضربتی بر یکی از دشمنان، به سبب غرور گفت: "این ضربت را از من تحویل بگیر که من جوانی ایرانی‌ام". پیامبر (ص) پس از شنیدن این سخن، فوراً آن را خواست و به او فرمود: "چرا نگفتی من جوانی انصاری هستم؟ چرا به چیزی که به آیین و مسلک است، افتخار نکردی و پای تفاخر و نژاد را به میان کشیدی؟".
• همچنین روایت شده است که مردی نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: "ای رسول خدا (ص)، من فلانم پسر فلانی" و سپس از سر تفاخر تا نه نفر از پدران خود را برشمرد. رسول خدا (ص) به آن مرد فرمود: "بدان که تو در دوزخ، دهمین آنانی".
• همچنین در برخی منابع آمده است که روزی عایشه و حفصه، همسران رسول خدا (ص)، به صفیه، دختر حیی بن اخطب، همسر دیگر رسول خدا (ص)، تفاخر کرده، خود را به علت نسبی شان با رسول خدا (ص) از او برتر شمردند و صفیه را سرزنش کرده، او را دختر یهودیه خواندند. صفیه نیز به رسول خدا (ص) شکایت برد و در حالی که گریه می‌کرد، به نزد نبی خاتم (ص) وارد شد؛ رسول خدا (ص) از وی علت گریه‌اش را پرسید؛ او گفت: "عایشه و حفصه به او دشنام داده، او را برای تحقیر، یهودیه خوانده‌اند"؛ حضرت فرمود: "چرا به آنها نگفتی که پدرم، هارون و عمویم، موسی و شوهرم، محمد (ص) است؟" این واقعه باعث شد آیه ۱۱ سوره حجرات نازل شود.

خطبه رسول خدا (ص) در روز فتح مکه

• در جامعه عرب آن روز، بزرگ‌ترین افتخار یک نفر این بود که شاخه‌ای از یک قبیله سرشناس مانند قریش باشد؛ ولی پیامبر اکرم (ص) برای برانداختن این اصل موهوم و به منظور درهم کوبیدن افتخارات بی‌اساس و جاهلی عرب، در روز فتح مکه به مردم آن جا چنین فرمود: "ای مردم! خداوند با اسلام، نخوت جاهلیت و نازیدن به پدران و خاندان‌های جاهلی را از شما زدود. ای مردم! شما از آدم (ع) هستید و او نیز از گل آفریده شده است؛ بدانید که امروز، بهترین شما نزد خداوند و گرامی‌ترین شما در پیشگاه او پرهیزگارترین و فرمانبردارترین شما از اوست". سپس ایشان برای اینکه به جهانیان بیاموزد که ملاک شخصیت و برتری تنها تقوا و پرهیزگاری است، در فرازی دیگر از سخنان خود چنین فرمود: "مردم در پیشگاه خداوند، دو دسته اند: دسته‌ای پرهیزگار که در پیشگاه خداوند، گرامی و گروهی متجاوز و گناهکار که نزد خداوند ذلیل و خواراند"؛ آن‌گاه رسول خدا (ص) برای برانداختن نخوت عرب که عرب بودن و انتساب به این نژاد را از مفاخر بزرگ خود می‌شمرد، در ادامه سخنان خویش، خطاب به مردم مکه چنین فرمود: «أَلَا إِنَّ الْعَرَبِيَّةَ لَيْسَتْ بِأَبٍ وَالِدٍ وَ لَكِنَّهَا لِسَانٌ نَاطِقٌ فَمَنْ قَصَرَ عَمَلُهُ لَمْ يُبْلِغْ بِهِ حَسَبُهُ »؛ ای مردم! بدانید که عربیت، به پدری نیست که عامل دنیا آمدن شما بوده، بلکه آن، تنها زبانی است که با آن سخن گفته می‌شود. پس هر کس در عمل، کوتاهی کند، شرافت خانوادگی اش او را به خشنودی خداوند نمی‌رساند. سپس حضرت برای تحکیم مساوات بین انسان‌ها فرمود: همه مردم، از روزگار گذشته تا حال، مانند دانه‌های شانه برابر اند و عرب بر عجم و سرخ بر سیاه برتری ندارد.

فخرفروشی و برتری‌جویی

تفاخر و مباهات و برتری‌جویی که از جهل محض و سفاهت ناشی می‌شود، از عوامل مخرب روابط ایمانی است. از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «أَتَى رَسُولَ اللَّهِ (ص) رَجُلٌ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ حَتَّى عَدَّ تِسْعَةً فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَمَا إِنَّكَ‏ عَاشِرُهُمْ‏ فِي‏ النَّارِ».

آدمیان به سبب‌های گوناگون گرفتار فخرفروشی و برتری‌جویی می‌شوند، از جمله: علم و دانش، عمل و عبادت، نسب و حسب، جمال و زیبایی، مال و مکنت، نیرومندی و قدرت، داشتن پیروان و یاران و شاگردان و خدمتگزاران و اقوام و خویشان، که البته بازگشت هر‌گونه برتری‌جویی جز به نادانی آدمی به خود و خالق هستی نیست. از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «الْكِبْرُ أَنْ تَغْمِصَ‏ النَّاسَ‏، وَ تَسْفَهَ‏ الْحَقَّ».

بی‌تردید تا فخرفروشی و برتری‌جویی، تا خودبینی و گردنفرازی هست، نه اثری از اخوّت هست و نه از امت.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲