غیب

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

غیب در لغت | غیب در قرآن | غیب در حدیث | غیب در کلام اسلامی| غیب در نهج البلاغه| غیب در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل غیب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

غیب در مقابل شهود به‌معنای امری است که از حس پوشیده باشد و به هر گونه آگاه شدن از غیب، علم به غیب گفته می‌‌شود. ایمان به غیب از ویژگی‌های مؤمنان واقعی معرفی شده است. غیب به دو قسم غیب مطلق و نسبی تقسیم می‌شود. آگاهی از غیب مختص خداوند است اما گاهی بندگان مؤمن را نیز از آن آگاه می‌کند.

معناشناسی غیب

غیب در لغت به امری که از حس پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌در مقابلِ شهود که به‌ معنای چیزی است که با حواس قابل درک باشد. از این‌رو غیب معنا و مصادیق وسیعی را شامل می‌شود و هر گونه آگاه شدن از غیب، علم به غیب نامیده می‌‌شود. به عبارت دیگر غیب عبارت است از اینکه انسان اقرار و اعتراف داشته باشد که در عالم هستی حقایق و واقعیّت‌هایی هست که با حواس خود نمی‌توانم آنها را درک کنم ولو اینکه حضور داشته باشند.

در قرآن کریم واژه غیب به کار رفته است: ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾، ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ﴾ و گاهی همراه با کلمه شهادت است مانند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾. فلاسفه اسلامی از همین تعبیر قرآنی استفاده کرده، جهان طبیعت را “عالم شهادت” و جهان ملکوت را “عالم غیب” اصطلاح کرده‌اند.

جهان غیب در برابر عالم شهادت قرار دارد. آنچه از قلمرو حواس انسان بیرون است، از عالم غیب محسوب می‌گردد؛ مثلاً ما از اوضاع و احوال رستاخیز و کیفیّت ثواب و عقاب و چگونگی فرشتگان و ذات و صفات حضرت حقّ بی‌خبریم؛ نه به آن سبب که از اجسام لطیف و کوچک محسوب می‌شوند، بلکه به آن جهت که بر‌تر از افق ادراک محدود اندیشۀ ما بوده و از دایره زمان و مکان بیرون‌اند؛ امّا آنچه از طریق یکی از حواس ـ هر چند با واسطه ـ قابل درک باشد از عالم شهود است؛ بنابراین آثار آن جزء عالم شهودند، حتّی اگر به علّتی قابل دیدن هم نباشند، همچون میکروب‌ها، ویروس‌ها، اتم‌ها و...، همچنین اکتشافات محقّقان که از یک رشته حقایق و اسرار موجود در جهان پرده برمی‌دارند همانند نیروی جاذبه، اشعه ایکس از علوم غیبی محسوب نمی‌شوند؛ چون توسّط اسباب و وسایل طبیعی حاصل می‌شوند. "ایمان به غیب" از ویژگی‌های مؤمنان واقعی معرفی شده است، یعنی مقتضای ایمان به خدا، ایمان به خبرهای غیبی است که هنوز اتفاق نیفتاده است.

نسبی بودن غیب

غیب را می‌توان به دو قسم تقسیم کرد: غیب مطلق و غیب نسبی. بعضی امور غیب مطلق‌اند؛ یعنی برای هر کس و در هر زمان غایب‌اند و هیچ‌گاه در قلمرو حواسّ قرار نمی‌گیرند؛ همچون خداوند؛ ولی بیشتر امور غیبی نسبی هستند؛ یعنی نسبت به بعضی افراد غیب و نسبت به بعضی دیگر آشکارند؛ مثلاً وجود فرشتگان و بهشت و دوزخ و حوادثی که در آینده رخ خواهد داد و افرادی که بعداً به دنیا خواهند آمد، برای بعضی همچون پیامبران آشکار و برای دیگران نهان‌اند، چنان‌که وجود فرشتگان قبل از مرگ برای ما از امور غیبی محسوب می‌شوند؛ ولی بعد از مرگ از علم مشهود خواهند شد.

عالم الغیب بودن خداوند

تمام موجودات (بزرگ و کوچک، مادّی و غیرمادّی) و تمام حوادث، گذشته و حال و آینده در محضر خداوند حاضرند و هیچ چیز از علم او پنهان نبوده و برای او آشکار است؛ امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "هر رازی پیش تو آشکار و هر پنهانی نزد تو حاضر است". چون همه مخلوق و معلول خدا است، پس وابسته به او بوده و نزدش حاضر است و معنی علم نیز همین است. این علم حضوری است همانند علم ما به نفس خود؛ بنابراین خدای تعالی به همه حقایق علم حضوری داد و غیب در مورد او معنا ندارد. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾ و ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ﴾ یا ﴿إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾.

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: "او به همه چیز دانا است؛ امّا نه به وسیله ابزار که با نبودن آنها علم نیز منتفی شود، بین او و معلوماتش امر زایدی به نام علم وجود ندارد، تنها ذات اقدس او است و بس".

امکان آگاهی از غیب برای غیر خدا

گروهی بر این باورند که علم به غیب منحصر به خداوند است و غیر او هیچ کس، حتّی انبیا و پیشوایان دین نیز به چنین علومی دسترسی ندارند. اینان برای اثبات دیدگاه خود به برخی از آیات قرآن تمسّک جسته‌اند که بر این معنی دلالت دارند؛ مانند: ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ﴾. ﴿قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾. همچنین: ﴿قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾.

در پاسخ گفته شده درست که جز خداوند کسی از غیب مطلق آگاه نیست؛ هر چند برتری انبیا بر سایران از جهات دیگر محرز است، امّا به لحاظ محدودیت وجودی، ذاتاً توانایی احاطه بر جهان غیب را به طور مطلق ندارند. در عین حال چنین نیست که در‌های غیب برای همیشه و به طور مطلق به رویشان بسته باشد؛ به‌گونه‌ای که حتّی با اراده خداوند ـ که مالک غیب و شهود است ـ نتوانند به آن دسترسی پیدا کنند، بلکه دست‌یابی بر غیب موهبتی است که هرگاه خداوند بخواهد قسمتی از آنرا به برخی انسان‌های لایق و رسولان پاک‌باز خود عنایت می‌فرماید.

البته این نوع دانش‌ها به طور استقلالی تنها مربوط به خداوند است که پرتوی از آنرا به دیگران مرحمت فرموده است. آیات یاد شده بیان‌گر این است که مردم عصر جاهلی تصور می‌کردند، پیامبر به همه جهان و آنچه در آن است احاطه دارد و قادر است هر چه خیر است به خود جذب و هر چه شر است از خود دفع کند. خداوند به پیامبر(ص) دستور می‌دهد با صراحت اعلام کند چنین نیست بلکه هر چه دارم از خداوند است و بهره‌ام از علم همان است که توسّط وحی و تعلیم الهی به من آموخته می‌شود. بنابراین آگاهی از غیب را به طور مطلق و استقلالی از غیر خدا نفی می‌کند.

وقوع اطلاع از غیب برای برخی از بندگان

آیات و روایات فراوانی حکایت از آگاهی بعضی از بندگان پسندیده خداوند نسبت به علوم غیبی دارد؛ از جمله، قرآن کریم علم غیب را به امر پروردگار برای انبیای بزرگوار این چنین اثبات می‌نماید: ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ﴾. در آیات متعدّدی که اخبار پیامبران و امم گذشته را به اطلاع پیامبر می‌رساند می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾. در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا﴾.

راه جمع آیاتی که علم غیب را از همه نفی و آیاتی که برای بعضی اثبات می‌کند این است که گفته شود، علم غیب مطلق و استقلالی را کسی جز خدا ندارد؛ امّا به اذن او بعضی علوم غیبی در اختیار برخی بندگان برگزیده‌اش قرار می‌گیرد. اصولاً وحی نوعی ارتباط پیامبران با جهان غیب است؛ البته باید توجّه کرد آگاهی بر غیب برای انبیا متناسب با ظرفیت روحی و معنوی آنان است؛ زیرا انبیا نیز از لحاظ رتبه و مقام دارای مراتبی هستند.

پرسش‌های وابسته

• علم غیب چیست؟ (پرسش)
• غیب در لغت و اصطلاح به چه معناست؟ (پرسش)
• غیب در قرآن و حدیث به چه معنا به کار رفته است؟ (پرسش)
• غیب‌الغیوب بودن خداوند به چه معناست؟ (پرسش)
• نام‌های امام مهدی چیستند؟ (پرسش)

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
3. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر

پانویس