مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)

مجمع البیان فی تفسیر القرآن
زبان	عربی
نویسنده	فضل بن حسن طبرسی
ناشر	[[:رده:انتشارات انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات|انتشارات انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات]][[رده:انتشارات انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات]]
محل نشر	بیروت، لبنان
سال نشر	۱۴۱۵ق، ۱۹۹۵ م، ۱۳۷۴ ش
شابک	‎۹۶۴-۴۲۲-۲۸۹-x
شماره ملی	‭م‌۸۰-۷۸۶۸

مجمع البیان فی تفسیر القرآن کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویلات آیات قرآن می‌‏باشد. این کتاب اثر فضل بن حسن طبرسی است و انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات انتشار آن را به عهده داشته‌ است.

درباره کتاب

تفسیر مجمع البیان، از آثار پُربها و ارجمند «امین‌ الاسلام» ابوعلی فضل الحسن الطبرسی شیعه و از اعلام قرن ششم هجری است که به زبان عربی نگاشته شده است.

درباره زادگاه فضل بن حسن اختلاف است که او اهل طبرستان یعنی مازندران با طبرس معرب تفرش یکی از شهرهای استان مرکزی است. شماری از محققان می‌گویند: او اهل طبرس (تفرش) بوده که در آغاز تحصیل ساکن مشهد گردیده و در اواخر عمر راهی سبزوار شده و در همان جا درگذشته و جنازه او را به مشهد حمل و در آنجا به خاک سپرده‌اند. تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست. بعضی احتمالاً تولد او را سال ۴۶۸ یا ۴۶۹ق دانسته‌اند، اما تاریخ وفات او در سال ۵۴۸ق اتفاق افتاده است. به گفته معاصر او بیهقی در تاریخ بیهقی: کار عمده این دانشمند، تلخیص و تحریر عالمانه کتب دیگران بوده است. کتاب مجمع البیان بنا به تصریح خودش در مقدمه، تحریری است نو از تفسیر تبیان طوسی، اما او با سلیقه و تسلطی که در علوم متنوع زمان خود داشته، نهایت حُسن سلیقه را به کار برده است؛ از عبارات او چنین بر می‌آید که در ادب و لغت عرب استاد و صاحب نظر بوده و عبارات عربی را در نهایت فصاحت و اختصار انشاء نموده است. او از بزرگان علمای امامیه است که در محضر شماری از بزرگ‌ترین عالمان زمان خویش، از جمله ابوعلی فرزند طوسی، ابوالوفای رازی، سید ابوطالب جرجانی، سید ابوالحمد مهدی بن نزار حسینی قاینی، ابوالقاسم عبید الله بن عبدالله حسکانی و دیگران استفاده علمی فراوانی برده است.

صاحب این تفسیر، دارای تألیفات حائز اهمیت است که تا ۱۹ اثر علمی در موضوعات گوناگون از او برشمرده‌اند. او از اساتید برجسته زمان خویش بوده و شاگردان نامداری چون ابن شهر آشوب و قطب راوندی داشته است. او علاوه بر «مجمع البیان» دو تفسیر دیگر به نام «جوامع الجامع» و «الکافی الشافی» نیز دارد. صاحب مجمع البیان از همه منابع تفسیری و ادبی و حدیثی پیش از خود بهره فراوان برده است، ولی اساس کارش در تألیف این تفسیر، بدون هیچ شک و گمانی، تفسیر گرانقدر تبیان طوسی بوده است.

«نظم و تبویب کم نظیر»، «روشمندی در تفسیر» و «قلت لفظ و کثرت معنی» از ویژگی‌های این تفسیر گرانسنگ است. در مقدمه عالمانه‌اش در آغاز جلد نخست مجمع البیان، هفت فن دقیق در علم تفسیر را یادآور شده است که عبارتند از:

فنِّ اول: در تعداد آیات قرآن و فوائد شناخت آن‌ها.

فنِّ دوم: در ذکر نام‌های قاریان مشهور و روایت‌های آنان.

فنِّ سوم: در مفهوم تفسیر و تأویل و معنی و اشاره کوتاه به شرح آنها،

فنِّ چهارم: در ذکر نام‌های قرآن و معانی آنها.

فنِّ پنجم: در شناخت علوم قرآن و تاریخ آن.

فنِّ ششم: در بیان روایات مربوط به فضیلت قرآن و تلاوت کنندگان آن.

فنِّ هفتم: در مستحبات قرائت قرآن و آداب آن و زینت بخشی قرائت قرآن با صوت نیکو.

عناوینی که او در تفسیر آیات مورد بحث قرار داده عبارتند از:

1. مکی یا مدنی بودن آیات و شماره آنها.
2. نام‌های سوره‌ها با عنوان «اسماءها و فضل‌ها» که در ذیل آن، فضیلت خواندن سوره‌ها را یادآور شده است.
3. استعاذه که در ذیل آن، استحباب گفتن «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» را پیش از خواندن سوره‌ها یادآور شده است.
4. اللغه که در ذیل آن به واژه‌شناسی واژه‌های قرآن پرداخته است.
5. المعنی که در آن به بیان مقصود آیات و تفسیر آنها پرداخته است.
6. الاعراب که در آن، نکات صرفی و نحوی آیات را با دقت تمام مورد توجه قرار داده است.
7. القراءه که در آن به بیان وجوه قرائت‌های مختلف پرداخته است.
8. الحجة که در آن، دلیل ترجیح بعضی از قرائت‌ها را بر دیگری یادآور شده و وجوه گوناگون آنها را با دقت تمام مورد بررسی قرار داده است.
9. النظم که در آن به بیان انتظام و ترتیب لفظی و معنوی آیات و سوره‌ها و ربط آنها با همدیگر پرداخته و نکات مفیدی را یادآور شده است.
10. النزول که در آن به بیان شأن نزول‌ها و یا ذکر مصادیق و موارد آنها پرداخته است.

مهم‌ترین امتیاز این تفسیر، کم حجمی عبارات و پر معنایی آنها و همچنین ترتیب و تنسیق منظم تفسیر آنها است؛ به‌گونه‌ای که در تمام موارد یازده‌گانه‌ای که در ذیل آنها به توضیح پرداخته، حق سخن را به صورت تمام و کامل ادا نموده است. از دیگر امتیازات این اثر، ذکر آراء فقهی مذاهب گوناگون اسلامی با احترام بدان‌ها و سپس بیان نظر مذهب فقهی شیعه است.

محمود شلتوت در مقدمه‌ای که بر مجمع البیان چاپ دارالتقریب نوشته، گوید: در تفسیر مجمع البیان و «جوامع الجامع» طبرسی نکاتی جلب توجه می‌کند:

1. انصاف و صفای باطن مفسر و دور بودن او از تعصب مذهبی.
2. نهایت امانتداری و بی‌طرفی او در نقل اقوال مفسران سلف بدون توجه به مذهب آنان و افزودن گفتار ائمه اهل بیت به آنها.
3. آن‌که در مقدمه تفسیر «جوامع الجامع» اظهار داشته که گاهی عین عبارات زمخشری را آورده به این دلیل که سخنی زیباتر از آن نیافته است.

عبدالمجید سلیم رئیس پیشین جامع الأزهر نیز در نامه‌ای که به جمعیت دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه نوشته، این تفسیر را «جلیل الشأن»، «غزیرالعلم» (سرشار از نکات علمی)، «کثیر الفائده»، «حُسن الترتیب» (خوش تدوین) می‌نامد و می‌گوید: اگر آن را مقدم بر کتب تفسیر قدما بشمارم، سخنم را حمل بر مبالغه نکنید و در جای دیگر همان نامه، آن را «حلال معضلات» و «کشاف مبهمات» قرآن می‌نامد.

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

درباره پدیدآورنده

فضل بن حسن طبرسی

فضل بن حسن طبرسی، ملقب به «امین الاسلام»، مفسر، محدث، فقیه و از علماى بزرگ شیعه در سده ششم قمرى (متولد ۴۶۸ یا ۴۶۹ ق، متوفای ۵۴۸ ق)، تحصیلات خود را در محضر اساتیدی همچون: «ابوالوفای رازی»، «سید ابوطالب جرجانی»، «سید ابوالحمد مهدی بن نزار حسینی قاینی»، «ابوالقاسم عبید الله بن عبدالله حسکانی» به اتمام رساند. او چندین جلد کتاب به رشته تحریر درآورده است. «جوامع الجامع»، «اعلام الوری باعلام الهدی»، «تاج الموالید» و «مجمع البیان فی تفسیر القرآن» برخی از این آثار است

دریافت متن

• دریافت متن PDF کتاب از وبگاه کتابخانه دیجیتال نور
• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه مدرسه فقاهت
• دریافت متن دیجیتال کتاب از مکتبة الوقفیة

پیوند به بیرون

• سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران
• بنیاد محقق طباطبایی