دین‌شناسی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۷ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۳۷

دین‌شناسی از ضرورت‌های نخستینِ دین‌داری است. شناخت دین از دو راه امکان‌پذیر است: نخست تعقل و درک عقلی از دین و دوم استناد به آورندگان دین، یعنی کتاب و سنت (قرآن و حدیث). مهم‌ترین مسائل دین‌شناسی عبارت است از چیستی دین؛ منشأ دین؛ معرفت دینی و رابطه دین با علم، فلسفه، عرفان، اخلاق، فرهنگ، هنر و غیره.

مقدمه

شناخت از ضرورت‌های نخستینِ دین‌داری و دین‌مدرای است. انسان‌ها در عرصه زندگی باید در راه شناخت دین گام بردارند و به تحقیق و پژوهش در مورد دین بپردازند، زیرا دین داری بدون شناخت و از روی تقلید قابل قبول نیست و دوام ندارد. دین‌شناسی، حافظ دین و دین‌داری انسان است، از این‌رو فراگیری علم دین بر هر مرد و زن واجب است. امام علی (ع) راه سعادت انسان را در دو چیز می‌داند: آدمی یا خود باید دانا باشد یا در جست‌وجوی دانایی، در غیر این‌صورت هلاک خواهد شد^[۱].

روش شناخت دین

شناخت دین از دو راه امکان‌پذیر است: نخست تعقل و درک عقلی از دین و دوم استناد به آورندگان دین، یعنی کتاب و سنت (قرآن و حدیث)^[۲].

عقل

عقل یکی از وجوه اصلی تفاوت انسان با دیگر موجودات است و انسان به کمک عقل به مرتبه انسانیت ارتقا می‌یابد. هرکه دامنه عقلش کوتاه باشد، اعمال نیکش کم و هرکه دامنه عقلش بلند باشد، اعمال نیکش گسترش می‌یابد. از این‌رو امام علی (ع) می‌فرماید: انسان به عقل خویش انسان است. حضرتش در نامه خویش به امام حسن (ع) بی‌نیازی را عقل معرفی می‌کند^[۳] و در مقایسه شناخت عقلی و شناخت حسی، به برتری شناخت عقل توجه دارد و می‌فرماید: دیدن، تنها با چشم نیست، چه بسیار چشم‌ها که به صاحبش خیانت کند؛ اما عقل، کسی را که از او نصیحت خواهد فریب ندهد^[۴].

نقش تعقل و درک درست در تعالیم وحیانی مورد توجه امام (ع) قرار گرفته است. در فرهنگ علوی انسان‌ها باید خرد و اندیشه خود را در بوته نقد علوم وحیانی قرار دهند و بدین وسیله استعدادهای عقلی خویش را بارور سازند. در این‌صورت انسان‌ها می‌توانند در سایه خِرَد قرآنی خویش، داوری‌های درست از جریان‌های پیش‌رو داشته باشند^[۵].

کارشناسان دین

تحقیق و تفقه در دین با درک عقلی شروع می‌شود، اما باید توجه داشت که درک عقل به‌تنهایی و بدون راهنمایی کارشناسان دین راه به جایی نمی‌برد و چه بسا که موجب انحراف فرد نیز بشود. درک عقل در کنار استناد به کتاب خدا و احادیث ائمه معصومین (ع) که در واقع کارشناسان دین هستند، مسیر می‌شود. پیامبر اکرم (ص) نیز در حدیث متواتر ثقلین، قرآن و اهل بیت خویش را دو یادگار گران‌سنگ خود در میان مردم می‌داند و سفارش می‌کند که به این دو تمسک جویند تا رستگار شوند و بدانند که قرآن و اهل بیت هرگز از هم جدا نمی‌شوند^[۶].

رویکردهای دین‌شناسی معاصر

در عصر حاضر سه رویکرد عمده در عرصه دین‌شناسی وجود دارد:

رویکرد سنتی که ویژگی بنیادی آن تصلب بر یافته‌ها و داشته‌های پیشین است و از نوآوری و تحول می‌هراسد.
رویکرد مقابل سنتی که با ادعای تجدد، اما متأثر از معرفت‌شناسی غربی به تازگی پا به عرصه مطالعات دینی نهاده است و آن را "جریان متجدد" می‌خوانند.
رویکردی که نه به مواریث گذشته دین‌شناسی تعصب می‌ورزد و نه از آن انقطاع می‌جوید و ساختارشکنی می‌طلبد. این رویکرد را می‌توان "جریان مجدد" نام نهاد که در پی گشودن راهی میان تصلب و تجدد است.

پرچمداران این جریان شخصیت‌های برجسته علوم دینی معاصر همانند امام خمینی و علامه طباطبائی هستند. جریان مجدد سعی دارد با بهره‌گیری از ذخایر پیشین و مواریث سلف، از آورده‌های دیگر ملل نیز سود بَرَد و با اعتماد به نفس، در ثروت علمی بشر سهم گذاری کند و به بهانه نوآوری، گذشته خود را یکسره از کف ندهد^[۷].

مهم‌ترین مسائل دین‌شناسی

چیستی دین؛ شامل تعاریف و گوهر دین، اهداف، قلمرو و کارکردهای دین، پلورالیزم دینی، کمال، جامعیت و جاودانگی دین، ایمان، تجربه دینی و... .
منشأ دین؛ شامل پنداره‌های روان‌شناختی، زبان‌شناختی، جامعه‌شناختی و... .
معرفت دینی؛ شامل منابع و روش‌های شناخت دین، زبان دین، تطور فهم دین، هرمنوتیک دینی و مباحثی دیگر؛ از قبیل: فلسفه، علوم دینی و مناط، ارزش و زبان گزاره‌های دینی.
رابطه دین با علم، فلسفه، عرفان، اخلاق، فرهنگ، هنر و.... . امهات مدعیات دینی؛ شامل توجیه‌پذیری باورهای دینی، معناداری گزاره‌های دینی و موشکافی موضوعاتی همانند خدا، صفات خدا، شرور و کاستی‌ها، خلقت و چگونگی آن، مجرد و مادی، وحی و نبوت، اعجاز، معنای زندگی، اختیار، شعائر و آداب و مناسک دینی، تکلیف و نظام اخلاقی جهان، سعادت، خلود نفس، معاد و...^[۸].^[۹]

منابع

پانویس

↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱.
↑ نهج البلاغه، نامه ۳۱.
↑ «لَيْسَتِ الرَّوِيَّةُ كَالْمُعَايَنَةِ مَعَ الْإِبْصَارِ، فَقَدْ تَكْذِبُ الْعُيُونُ أَهْلَهَا، وَ لَا يَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۷۳.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱-۵۱۲.
↑ فرهنگ شیعه، ص ۲۵۴.
↑ دین پژوهی معاصر، ۱۴۲- ۱۴۰.
↑ فرهنگ شیعه، ص۲۵۵.

[1] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱.

[2] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱.

[3] نهج البلاغه، نامه ۳۱.

[4] «لَيْسَتِ الرَّوِيَّةُ كَالْمُعَايَنَةِ مَعَ الْإِبْصَارِ، فَقَدْ تَكْذِبُ الْعُيُونُ أَهْلَهَا، وَ لَا يَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۷۳.

[5] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱.

[6] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۵۱۱-۵۱۲.

[7] فرهنگ شیعه، ص ۲۵۴.

[8] دین پژوهی معاصر، ۱۴۲- ۱۴۰.

[9] فرهنگ شیعه، ص۲۵۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

@@ خط ۵: / خط ۵: @@
 | پرسش مرتبط  =
 }}
+'''دین‌شناسی''' از ضرورت‌های نخستینِ [[دین‌داری]] است. شناخت دین از دو راه امکان‌پذیر است: نخست [[تعقل]] و [[درک]] [[عقلی]] از [[دین]] و دوم استناد به آورندگان [[دین]]، یعنی [[کتاب و سنت]] ([[قرآن]] و [[حدیث]]). مهم‌ترین مسائل دین‌شناسی عبارت است از چیستی [[دین]]؛ [[منشأ دین]]؛ [[معرفت دینی]] و رابطه دین با علم، فلسفه، [[عرفان]]، [[اخلاق]]، [[فرهنگ]]، هنر و غیره.
 == مقدمه ==
-* دانشی است که [[باورهای دینی]] را تبیین می‌کند و سویه‌های گوناگون [[دین]] را بازمی‌شناساند. دین‌شناسی سنتی یا [[علم کلام]]، به بررسی [[اصول دین]] بسنده می‌کند؛ اما دین‌شناسی جدید، شاخه‌های متعددی دارد: [[روان‌شناسی دین]]، [[جامعه‌شناسی دین]]، [[هنر دینی]]، [[ادبیات دینی]]، [[اسطوره‌شناسی]]، [[مردم‌شناسی دینی]]، [[تاریخ دین]]، [[دین‌شناسی تطبیقی]]، [[پدیدارشناسی دینی]]، [[کلام فلسفی]]، [[معرفت‌شناسی دینی]] و [[فلسفه دین]]<ref>تجربه دینی و مکاشفه عرفانی، ۱۰۰- ۸۵.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص254.</ref>.
+[[شناخت]] از ضرورت‌های نخستینِ [[دین‌داری]] و دین‌مدرای است. [[انسان‌ها]] در عرصه [[زندگی]] باید در راه شناخت دین گام بردارند و به تحقیق و پژوهش در مورد [[دین]] بپردازند، زیرا [[دین]] داری بدون [[شناخت]] و از روی [[تقلید]] قابل قبول نیست و دوام ندارد. دین‌شناسی، [[حافظ دین]] و [[دین‌داری]] [[انسان]] است، از این‌رو [[فراگیری علم]] [[دین]] بر هر مرد و [[زن]] [[واجب]] است. [[امام علی]] {{ع}} راه [[سعادت انسان]] را در دو چیز می‌داند: [[آدمی]] یا خود باید دانا باشد یا در جست‌وجوی [[دانایی]]، در غیر این‌صورت هلاک خواهد شد<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۵۱۱.</ref>.
-* قلمرو دین‌شناسی به معنای عام، شامل [[علوم فقهی]] و هر [[علمی]] نیز هست که یک سوی آن [[اندیشه]] [[دینی]] است؛ چنان که [[علوم انسانی]] [[اجتماعی]] مانند [[جامعه‌شناسی]] و [[روان‌شناسی]] و [[تربیت]] را نیز در بر می‌گیرد که نسبتی وثیق و عمیق با اندیشه و [[منش]] دینی دارند. اگر این [[دانش‌ها]] به دین عرضه گردند یا دین و [[دینداری]] به آنها عرضه شود، آنچه فراچنگ می‌آید، در قلمرو دین‌شناسی جای می‌گیرد<ref>دین پژوهی معاصر، ۴۸.</ref>.
+== روش شناخت دین ==
+شناخت دین از دو راه امکان‌پذیر است: نخست [[تعقل]] و [[درک]] [[عقلی]] از [[دین]] و دوم استناد به آورندگان [[دین]]، یعنی [[کتاب و سنت]] ([[قرآن]] و [[حدیث]])<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۵۱۱.</ref>.
+=== [[عقل]] ===
+[[عقل]] یکی از وجوه اصلی تفاوت [[انسان]] با دیگر موجودات است و [[انسان]] به کمک [[عقل]] به مرتبه [[انسانیت]] ارتقا می‌یابد. هرکه دامنه عقلش کوتاه باشد، اعمال نیکش کم و هرکه دامنه عقلش بلند باشد، اعمال نیکش گسترش می‌یابد. از این‌رو [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: [[انسان]] به [[عقل]] خویش [[انسان]] است. حضرتش در [[نامه]] خویش به [[امام حسن]] {{ع}} [[بی‌نیازی]] را [[عقل]] معرفی می‌کند<ref>نهج البلاغه، نامه ۳۱.</ref> و در مقایسه [[شناخت]] [[عقلی]] و [[شناخت]] حسی، به [[برتری]] [[شناخت]] [[عقل]] توجه دارد و می‌فرماید: دیدن، تنها با چشم نیست، چه بسیار چشم‌ها که به صاحبش [[خیانت]] کند؛ اما [[عقل]]، کسی را که از او [[نصیحت]] خواهد [[فریب]] ندهد<ref>{{متن حدیث|لَيْسَتِ الرَّوِيَّةُ كَالْمُعَايَنَةِ مَعَ الْإِبْصَارِ، فَقَدْ تَكْذِبُ الْعُيُونُ أَهْلَهَا، وَ لَا يَغُشُّ الْعَقْلُ مَنِ اسْتَنْصَحَهُ}}؛ نهج البلاغه، حکمت ۲۷۳.</ref>.
+نقش [[تعقل]] و [[درک]] درست در تعالیم وحیانی مورد توجه [[امام]] {{ع}} قرار گرفته است. در [[فرهنگ]] [[علوی]] [[انسان‌ها]] باید [[خرد]] و [[اندیشه]] خود را در بوته نقد [[علوم]] وحیانی قرار دهند و بدین وسیله استعدادهای [[عقلی]] خویش را بارور سازند. در این‌صورت [[انسان‌ها]] می‌توانند در سایه خِرَد [[قرآنی]] خویش، داوری‌های درست از جریان‌های پیش‌رو داشته باشند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۵۱۱.</ref>.
+=== [[کارشناسان دین]] ===
+تحقیق و [[تفقه]] در [[دین]] با [[درک]] [[عقلی]] شروع می‌شود، اما باید توجه داشت که [[درک]] [[عقل]] به‌تنهایی و بدون [[راهنمایی]] [[کارشناسان دین]] راه به جایی نمی‌برد و چه بسا که موجب [[انحراف]] فرد نیز بشود. [[درک]] [[عقل]] در کنار استناد به [[کتاب خدا]] و [[احادیث]] [[ائمه معصومین]] {{عم}} که در واقع [[کارشناسان دین]] هستند، مسیر می‌شود. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز در [[حدیث متواتر ثقلین]]، [[قرآن]] و [[اهل بیت]] خویش را دو یادگار گران‌سنگ خود در میان [[مردم]] می‌داند و سفارش می‌کند که به این دو تمسک جویند تا [[رستگار]] شوند و بدانند که [[قرآن]] و [[اهل بیت]] هرگز از هم جدا نمی‌شوند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص ۵۱۱-۵۱۲.</ref>.
 == رویکردهای دین‌شناسی معاصر ==
-* در عصر حاضر سه رویکرد عمده در عرصه دین‌شناسی وجود دارد:
+در عصر حاضر سه رویکرد عمده در عرصه دین‌شناسی وجود دارد:
 # رویکرد سنتی که ویژگی بنیادی آن تصلب بر یافته‌ها و داشته‌های پیشین است و از نوآوری و تحول می‌هراسد.
-# رویکرد مقابل سنتی که با ادعای تجدد، اما متأثر از [[معرفت‌شناسی]] غربی به تازگی پا به عرصه مطالعات [[دینی]] نهاده است و آن را "جریان متجدد" می‌خوانند.
+# رویکرد مقابل سنتی که با ادعای تجدد، اما متأثر از معرفت‌شناسی غربی به تازگی پا به عرصه مطالعات [[دینی]] نهاده است و آن را "جریان متجدد" می‌خوانند.
-# رویکردی که نه به [[مواریث]] گذشته دین‌شناسی [[تعصب]] می‌ورزد و نه از آن انقطاع می‌جوید و ساختارشکنی می‌طلبد. این رویکرد را می‌توان "جریان مجدد" نام نهاد که در پی گشودن راهی میان تصلب و تجدد است.
+# رویکردی که نه به مواریث گذشته دین‌شناسی [[تعصب]] می‌ورزد و نه از آن انقطاع می‌جوید و ساختارشکنی می‌طلبد. این رویکرد را می‌توان "جریان مجدد" نام نهاد که در پی گشودن راهی میان تصلب و تجدد است.
-* پرچمداران این جریان شخصیت‌های برجسته [[علوم دینی]] معاصر همانند [[امام خمینی]] و [[علامه طباطبائی]] هستند. جریان مجدد سعی دارد با بهره‌گیری از ذخایر پیشین و [[مواریث]] [[سلف]]، از آورده‌های دیگر [[ملل]] نیز سود بَرَد و با [[اعتماد]] به [[نفس]]، در [[ثروت]] [[علمی]] [[بشر]] سهم گذاری کند و به بهانه نوآوری، گذشته خود را یکسره از کف ندهد<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 254.</ref>.
+پرچمداران این جریان شخصیت‌های برجسته [[علوم دینی]] معاصر همانند [[امام خمینی]] و [[علامه طباطبائی]] هستند. جریان مجدد سعی دارد با بهره‌گیری از ذخایر پیشین و مواریث [[سلف]]، از آورده‌های دیگر [[ملل]] نیز سود بَرَد و با اعتماد به [[نفس]]، در [[ثروت]] [[علمی]] [[بشر]] سهم گذاری کند و به بهانه نوآوری، گذشته خود را یکسره از کف ندهد<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۵۴.</ref>.
 == مهم‌ترین مسائل دین‌شناسی==
-# چیستی [[دین]]؛ شامل تعاریف و [[گوهر دین]]، اهداف، قلمرو و [[کارکردهای دین]]، [[پلورالیزم دینی]]، [[کمال]]، [[جامعیت]] و [[جاودانگی دین]]، [[ایمان]]، [[تجربه دینی]] و...
+# چیستی [[دین]]؛ شامل تعاریف و گوهر دین، اهداف، قلمرو و کارکردهای دین، پلورالیزم دینی، [[کمال]]، [[جامعیت]] و جاودانگی دین، [[ایمان]]، [[تجربه دینی]] و... .
-# [[منشأ دین]]؛ شامل پنداره‌های [[روان‌شناختی]]، زبان‌شناختی، [[جامعه‌شناختی]] و....
+# [[منشأ دین]]؛ شامل پنداره‌های روان‌شناختی، زبان‌شناختی، [[جامعه‌شناختی]] و... .
-# [[معرفت دینی]]؛ شامل منابع و روش‌های [[شناخت دین]]، [[زبان دین]]، تطور [[فهم دین]]، [[هرمنوتیک دینی]] و مباحثی دیگر؛ از قبیل: [[فلسفه]]، [[علوم دینی]] و مناط، [[ارزش]] و زبان گزاره‌های دینی.
+# [[معرفت دینی]]؛ شامل منابع و روش‌های [[شناخت دین]]، [[زبان دین]]، تطور [[فهم دین]]، هرمنوتیک دینی و مباحثی دیگر؛ از قبیل: [[فلسفه]]، [[علوم دینی]] و مناط، [[ارزش]] و زبان گزاره‌های دینی.
-# [[رابطه دین با علم]]، فلسفه، [[عرفان]]، [[اخلاق]]، [[فرهنگ]]، [[هنر]] و.... ه. امهات مدعیات دینی؛ شامل توجیه‌پذیری [[باورهای دینی]]، معناداری گزاره‌های دینی و موشکافی موضوعاتی همانند [[خدا]]، [[صفات خدا]]، [[شرور]] و [[کاستی‌ها]]، [[خلقت]] و چگونگی آن، مجرد و مادی، [[وحی]] و [[نبوت]]، [[اعجاز]]، [[معنای زندگی]]، [[اختیار]]، [[شعائر]] و [[آداب]] و [[مناسک دینی]]، [[تکلیف]] و [[نظام اخلاقی]] [[جهان]]، [[سعادت]]، [[خلود نفس]]، [[معاد]] و...<ref>دین پژوهی معاصر، ۱۴۲- ۱۴۰.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص255.</ref>.
+# رابطه دین با علم، فلسفه، [[عرفان]]، [[اخلاق]]، [[فرهنگ]]، هنر و.... . امهات مدعیات دینی؛ شامل توجیه‌پذیری [[باورهای دینی]]، معناداری گزاره‌های دینی و موشکافی موضوعاتی همانند [[خدا]]، [[صفات خدا]]، [[شرور]] و کاستی‌ها، [[خلقت]] و چگونگی آن، مجرد و مادی، [[وحی]] و [[نبوت]]، [[اعجاز]]، [[معنای زندگی]]، [[اختیار]]، [[شعائر]] و [[آداب]] و مناسک دینی، [[تکلیف]] و [[نظام اخلاقی]] [[جهان]]، [[سعادت]]، خلود نفس، [[معاد]] و...<ref>دین پژوهی معاصر، ۱۴۲- ۱۴۰.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۲۵۵.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}
-* [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
+# [[پرونده:13681049.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۲''']]
+# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
 {{پایان منابع}}