غدیر و فرهنگ مکتوب

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

غدیر و فرهنگ مکتوب در حدیث | غدیر و فرهنگ مکتوب در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل غدیر و فرهنگ مکتوب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

غدیر و فرهنگ مکتوب حادثۀ مهم غدیر خم به دلیل نقشی که در اعتقاد، اندیشه، عمل، جهتگیری سیاسی و اجتماعی، جایگاه علمی و احتجاج و پژوهش داشته، پیوسته مورد توجّه و بحث عالمان دین بوده است. نگاهی گذرا به سیر تلاش‌های معتقدان به غدیر در عرصۀ فرهنگ مکتوب می‌تواند مفید باشد.

مقدمه

• ازاین‌رو گوشه‌ای از این سیر آورده می‌شود: کتاب و قلم سابقۀ هزار و چهارصد ساله با غدیر دارند، از روزی که پیامبر، امیر المؤمنین(ع) را به عنوان جانشین خود به جهانیان معرفی کرد، کار حفظ و ثبت آن نیز آغاز شد و در هرزمانی حقایق آن انعکاس یافت. خداوند مردانی را برای ثبت این واقعۀ عظیم برانگیخت تا در کتابهای خود "غدیر" را به عنوان یک اصل اسلام ثبت کنند. غدیر، با به‌کارگیری قلم، از دست دشمنان مصون ماند و کسی نتوانست مانع این حقیقت بزرگ شود، به‌طوری‌که مؤلفین بزرگی از غیر شیعه هم دربارۀ غدیر کتاب‌هایی نوشتند. رسوخ غدیر در جهات مختلف دین در حدی است که در موضوعات متعددی مورد بحث قرار گرفته است. در کتب حدیثی به‌عنوان سند و متن آن، در کتب تاریخی به‌عنوان مهمترین واقعۀ اسلام، در کتب کلامی به‌عنوان مؤثرترین بحث اعتقادی که همان ولایت و خلافت است، در کتب تفسیر به‌عنوان تفسیر آیاتی که به خلافت برمی‌گردد، در کتب لغت به‌عنوان معنای کلمۀ "مولی" و در کتب ادب و شعر به‌عنوان قطعۀ زیبای تاریخ اسلام که در قالب نظم و نثر ارائه شده است. مسیر فرهنگی غدیر در چهارده قرن را می‌توان در چهارده مرحله ترسیم نمود:

مرحله اول فرهنگ غدیر: روایت در قرن اول هجری که تدوین معارف اسلام ممنوعیت رسمی داشت و اگر هم کتابی نوشته می‌شد مخفیانه بود، بهترین کتاب برای غدیر سینه‌های امین و حافظه‌های قوی افراد بود که به مثابۀ کتاب عمل کرد و به خوبی توانست این راه صدساله را بپیماید و این ودیعۀ آل محمد(ص) را در خود حفظ کند. بیش از صد و بیست نفر از صحابه و عدۀ بسیاری از تابعین، واقعۀ غدیر را در محافل بیان می‌کردند و آن را به نسل‌های بعد از خود انتقال می‌دادند، به‌طوری که زید بن ارقم و حذیفة بن یمان متن کامل خطبۀ غدیر را که بیش از یک ساعت به طول انجامیده، حفظ کرده و برای مردم بازگو کرده‌اند. از سوی دیگر صاحب غدیر امیر المؤمنین(ع) برای اتمام حجت و برای آنکه نسل‌های آینده راه خود را بیابند، در مناسبت‌ها و فرصت‌های گوناگون مسأله غدیر را مطرح می‌ساخت و دربارۀ آن از شاهدان عینی اقرار می‌گرفت، حتی در بحبوحۀ جنگ صفین بر فراز منبر رفت و در آن سخنرانی غدیر را به‌طور مفصل مطرح ساخت، و یا در روز عید غدیر در کوفه سخنرانی مفصلی درباره آن ایراد فرمود. فاطمه زهرا(ع) در عمر کمتر از سه‌ماهۀ خود پس از رحلت پیامبر(ص) بارها جریان غدیر را برای مردم متذکر شد. ائمه(ع) نیز از هرفرصت مناسبی برای تبلیغ پیام غدیر استفاده می‌کردند و آن را برای مردم بیان می‌نمودند، تا آنجا که امام باقر(ع) متن کامل خطبه غدیر را برای مردم بازگو فرمود و امام رضا(ع) مناظراتی در این‌باره برقرار نمود و حقایق مهمی از آن را بیان فرمود. از سوی دیگر اصحاب ائمه حاملان پیام غدیر بودند و در حضور امامان اقدام به حفظ و نشر غدیر نمودند. شعر شاعران نیز نقش مهمی در حفظ غدیر در طول زمان‌های ظلمانی داشته چه آنکه قالب شعر محفوظتر است و مردم علاقه خاصی به آن دارند. از ساعتی که خطبه پیامبر پایان یافت حسّان بن ثابت اولین شعر را در حضور آن حضرت سرود و دلیل روشنی شد تا شاعران در طول چهارده قرن در قالب شعر که تبلیغ نافذی است غدیر را حفظ کنند و براحتی به نسل‌های بعد برسانند. اینها شکل‌های مختلف فرهنگی بود که غدیر را در قرن اول حفظ کرد و البته این طرق در قرنهای بعد نیز ادامه یافت.

مرحله دوم فرهنگ غدیر: از روایت به تألیف از اوایل قرن دوم هجری تبلیغ غدیر شکلی تازه به خود گرفت و کم‌کم از شکل روایت به‌صورت تألیف درآمد. در اواسط قرن دوم به اولین تألیف مستقل درباره غدیر برمی‌خوریم که از فراهیدی است. این مسیر ادامه یافت و کتاب‌های مختلفی به‌صورت مستقل یا ضمنی در موضوع غدیر تدوین شد، به‌طوری‌که ابو المعالی جوینی از قرن پنجم می‌گوید: در بغداد در دست صحّافی کتابی دیدم که بر جلد آن نوشته بود: "جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث من کنت مولاه فعلیّ مولاه و بعد از این جلد بیست و نهم خواهد بود"! همچنین ابن کثیر دمشقی می‌گوید: "کتابی در دو جلد ضخیم دیدم که محمّد بن جریر طبری احادیث غدیر خم را در آن جمع‌آوری کرده بود"! آنچه در این مرحله مشهود است اینکه اکثر کتب، مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفین استحکام اصل مطلب بوده است. آنان که جو خاص فرهنگی را به خوبی لمس می‌کردند در مرحله اول دست به کار محکم‌کاری در اسناد و حفظ متون شدند، تا نسل‌های آینده مدارک لازم برای تحقیق و موشکافی و بحث و بررسی داشته باشند.

مرحله سوم فرهنگ غدیر: تحقیق در سند و متن از قرن چهارم تحقیق و بحث در متن و سند حدیث غدیر آغاز شده و قطعۀ اصلی خطبۀ غدیر که جملۀ من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه است در مناظرات مطرح شده و رجال اسناد و ناقلین حدیث غدیر نیز به دقت مورد بررسی قرار گرفته‌اند. کتب شیخ صدوق و سید مرتضی و شیخ مفید بهترین شاهد بر این مدعا هستند. این تحقیقات در قرن‌های چهارم و پنجم و ششم اوج داشته و تا سال هزار همچنان پیش رفته، و آثار برجسته‌ای از این قرون در دست است.

مرحلۀ چهارم فرهنگ غدیر: شکوفایی علمی غدیر از اوایل قرن یازدهم هجری تا به امروز با ایجاد میدان باز علمی، محققین و اندیشمندان اسلام تألیفات بسیار مهمی درباره غدیر تألیف کرده و به خوبی از زحمات هزار ساله نتیجه‌گیری نمودند. در این دوران تمام جوانب غدیر مورد جمع و بررسی و تحقیق قرار گرفت و در هرجنبه‌ای به‌طور جداگانه کتاب نوشته شد. ارتباط غدیر با قرآن، بحث‌های مفصل در اسناد غدیر، بررسی‌های عمیق در متن حدیث غدیر، جمع‌آوری و تدوین اشعار مربوط به غدیر و جوانب دیگر آن مورد توجّه خاص واقع شد و در هرمورد کتبی تدوین گردید. تحقیقات بزرگانی همچون قاضی شوشتری، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، سید هاشم بحرانی، میرحامد حسین هندی، علامه امینی، و بسیاری دیگر از علما، بهترین شاهد این مدعاست.(...).

جستارهای وابسته

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: