شیطان در معارف دعا و زیارات: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۳۴

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث شیطان است. "شیطان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شیطان در قرآن - شیطان در حدیث - شیطان در کلام اسلامی - شیطان در نهج البلاغه - شیطان در معارف دعا و زیارات - شیطان در معارف مهدویت - شیطان در فقه سیاسی - شیطان در معارف دعا و زیارات - شیطان در معارف و سیره سجادی - شیطان در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل شیطان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

یکی از موجوداتی که دارای وجود خارجی است اما از دیده‌ها پنهان است، شیطان است. این کلمه به صورت مفرد هفتاد بار و به صورت جمع (شیاطین) هجده بار در قرآن مجید آمده است^[۱]. شیطان در لغت از ماده شطن به معنای دور شدن است، لذا شیطان را شیطان می‌گویند چون از فرمان خدا سرپیچی و تمرد نمود، پس از رحمت او دور شد. شیطان در اصطلاح معنای عامی دارد که شامل هر موجود متمرد و طغیان‌گر و خرابکار می‌شود، خواه از جن باشد یا از انس و غیر آن^[۲].

شیطان معروف که بر آدم(ع) سجده نکرد، بیشتر با همین نام آمده، علاوه بر اینکه در قرآن در یازده محل با عنوان ابلیس از او یاد شده است^[۳] که نه بار آن در ضمن داستان آفرینش آدم و فرمان سجده بر وی آمده است^[۴]. در اصطلاح به انسان‌های دور از حق و متمرد نیز شیطان گفته می‌شود: ﴿وكذلك جعلنا لكل نبي عدوا شياطين الإنس والجن﴾^[۵].

حزب شیطان شامل کسانی است که طوق بندگی و ولایت او را بر گردن نهاده‌اند، کسانی که بارزترین نشانه‌های نفاق و دشمنی با حق و فراموشی یاد خدا و دروغ و نیرنگ است. قرآن در آیات متعددی، شیطان را دشمن آشکار انسان دانسته و انسان را از پیروی او برحذر داشته است: ﴿إن الشيطان للإنسان عدو مبين﴾^[۶].

خداوند متعال در آیات متعددی انسان را متوجه خطر بزرگ شیطان نموده و از او می‌خواهد تا وسوسه‌های شیطانی او را از راه بندگی و عبودیت بیرون نبرد. قرآن در این آیات شیطان را – دشمن آشکاربشر – معرفی کرده است^[۷]: و از انسان می‌خواهد شیطان را دشمن خود بداند^[۸]. همچنین می‌گوید: شیطان می‌خواهد شما را به گمراهی و بیراهه بسیار پرتی بکشاند^[۹] و شما را اهل آتش سوزان عذاب الهی قرار دهد^[۱۰] و نیز او با فریب و نیرنگ آدمی را به سمت خود کشانده و بعد او را سرگردان رها می‌کند و به دنبال کار خود می‌رود^[۱۱].

شیطان فقط می‌تواند انسان را وسوسه کرده و او را به گناه دعوت یا تشویق کند، اما جز این سلطه و قدرتی بر انسان ندارد و نمی‌تواند او را وادار به گناه کند. شیطان برای گمراه کردن انسان از مسیر حق، به حیله‌های متفاوت و مختلفی متوسل می‌شود که از آن جمله است وسوسه کردن، زینت جلوه دادن گناه و کارهای زشت، ایجاد فراموشی در آدمی، وعده دادن به انسان، مشارکت در اموال و اولاد مردم، امر به فحشا و منکر و نیز نجوای شیطانی.^[۱۲]

شیطان‌شناسی در صحیفه سجادیه

در نیایش هفدهم از ترجمه صحیفه سجادیه دعایی با این عنوان دیده می‌شود: «هنگامی که ذکر شیطان می‌رفت و او ازعداوت و مکرش به خدا پناه می‌برد». امام(ع) در این دعا به ما می‌آموزد که از خداوند بخواهیم ما را در جبهه مقابل شیطان قرار بدهد. آن حضرت در این دعا علاوه بر معرفی شیطان و ابزار و وسایل و سلاح‌هایی که او برای گمراه کردن انسان‌ها به کار می‌گیرد و برشمردن نقطه ضعف‌هایی که در هر انسانی وجود دارد و زمینه‌های تسلط شیطان بر او را آماده می‌سازد؛ راه‌های مقابله با توطئه‌ها، نقشه‌ها و وسوسه‌های شیطان را نیز به ما می‌آموزد. تعالیم و رهنمودهای امام در این خصوص را می‌توان ذیل عناوین زیر مورد بررسی قرار داد:

شیطان دشمن خدا

امام سجاد(ع) به پیروی از قرآن شیطان را دشمن خدا می‌داند، از این‌رو چنین دعا می‌کند: «اگر دشمن تو، شیطان، بر ما چیره شد، ما را از چنگال او رهایی بخش»^[۱۳]. فریب‌کاری شیطان، علت لغزش انسان‌ها در دعای دیگری می‌خوانیم: «بار خدایا، اگر آدمیان را شیطان نفریفته و از طاعت تو باز نداشته بود، هیچ گناهکاری جامه جان به گناه نمی‌آلود و اگر باطل را در چهره حق جلوه نمی‌داد، هیچ گمگشته‌ای راه تو گم نمی‌کرد»^[۱۴]. در همین راستا، شیطان را عامل سوءظن و بدگمانی معرفی می‌کند و عرض می‌کند: «شیطان عنان من به دست گرفته است و مرا به عرصه بدگمانی می‌کشد»^[۱۵].

پناه بردن به خدا از شر شیطان

با وجود چنین دشمن خطرناکی راهی جز پناه بردن به خدای مهربان و توانا وجود ندارد. از این‌رو امام از نزع (تحریک و وسوسه)، کید (حیله)، مواعید (وعده‌های دروغ)، و مصائد (دام‌های شیطانی) به خداوند پناه می‌برد: «اللهم إنا نعوذ بك‏ من‏ نزعات‏ الشيطان‏...»؛ بار خدایا، ما به تو پناه می‌بریم از وسوسه‌های شیطان رجیم و کیدها و فریب‌های او و به تو پناه می‌بریم از دل بستن به تمناهای او و وعده‌های او^[۱۶]^[۱۷].

راه‌های نفوذ شیطان

شیطان از راه‌های مختلف در دل انسان نفوذ و در آنجا منزل می‌کند. از جمله این راه‌ها، آراستن باطل است. دعای حضرت در این خصوص چنین است: حقیقت هر باطل را که شیطان در چشم ما می‌آراید به ما بشناسان^[۱۸]. راه دیگر استفاده شیطان از غفلت انسان است. از این‌رو می‌فرماید: «و از خواب غفلت بیدارمان ساز که بدو نگرویم»^[۱۹].

راه‌های خوار کردن شیطان و مقابله با وی

امام در نیایش هفدهم دو راه را برای خوارکردن شیطان نام می‌برد: عبادت و محبت خداوند. در این نیایش می‌گوید: «بار خدایا ما را نیروی عبادت ده و به وسیله آن شیطان را از ما بران. بر سعی ما در راه محبت خود بیفزای و به آن، شیطان را خوار گردان».

در همین راستا عوامل زیرا را می‌توان به عنوان راه‌کارهای مقابله با شیطان نام برد:

تمسک به قرآن: «بار خدایا قرآن را در تاریکی شب مونس ما گردان و در برابر کشش‌ها و گرایش‌های شیطان و خاطرات وسوسه‌انگیز، نگهبان ما قرار ده».^[۲۰].
کمک گرفتن از روزه ماه رمضان: حضرت در دعایی این‌گونه با ماه رمضان وداع می‌کند: «بدرود ای یاری‌گر ما که در برابر شیطان یاری‌مان دادی»^[۲۱].
تضرع و زاری به درگاه خداوند: به درگاه تو زاری می‌کنم، تا مگر کید و مکر او از من دور داری^[۲۲]. در نیایش بیستم نیز می‌خوانیم: «ای خداوند، هر آرزو و گمان و حسد که اهریمن در دل من افکند تو آن را به ذکر عظمتت و تفکر در قدرتت و تدبیر بر ضد دشمن بدل نمای».

از آنجا که شیطان دشمنی کینه‌توز و بدخواه است، از شقاوت ما در اثر معصیت خشنود شده و انسان را مورد شماتت قرار می‌دهد. امام به ما می‌آموزد که در زندگی خود چنان باشیم و همواره از خدا بخواهیم که شیطان مجال شماتت ما را نیابد: «ای خداوند چون بر معصیت تو از پی شیطان رفتیم شیطان بر ما شماتت کرد. پس درود بفرست بر محمد و خاندانش و اکنون که شیطان را به خاطر فرمانبرداری تو واگذاشته‌ایم و از او دل برکنده‌ایم و به سوی تو آمده‌ایم، هرگز مباد که او را بر ما مجال شماتت باشد»^[۲۳].^[۲۴].^[۲۵]

جستارهای وابسته

منابع

عظیمی، اعظم، مقاله «شیطان»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ قاموس قرآن.
↑ معجم مقاییس اللغه؛ لسان العرب؛ قاموس قرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
↑ قاموس قرآن.
↑ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس أبى واستكبر وكان من الكافرين﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید، همه فروتنی کردند جز ابلیس که سرباز زد و سرکشی کرد و از کافران شد» سوره بقره، آیه ۳۴؛ ﴿ولقد خلقناكم ثم صورناكم ثم قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس لم يكن من الساجدين﴾ «و به راستی شما را آفریدیم و شما را چهره‌نگاری کردیم سپس به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید! همه فروتنی کردند جز ابلیس که از فروتنان نبود» سوره اعراف، آیه ۱۱؛ ﴿فسجد الملائكة كلهم أجمعون * إلا إبليس أبى أن يكون مع الساجدين﴾ «آنگاه همه فرشتگان، همگان فروتنی کردند * جز ابلیس که از بودن با فروتنان خودداری ورزید» سوره حجر، آیه ۳۰-۳۱؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس قال أأسجد لمن خلقت طينا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که با فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید و فروتنی کردند جز ابلیس که گفت: آیا برای کسی فروتنی کنم که از گل آفریده‌ای؟» سوره اسراء، آیه ۶۱؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس كان من الجن ففسق عن أمر ربه أفتتخذونه وذريته أولياء من دوني وهم لكم عدو بئس للظالمين بدلا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم برای آدم فروتنی کنید! (همه) فروتنی کردند جز ابلیس که از پریان بود و از فرمان پروردگارش سر پیچید؛ با این حال آیا شما او و فرزندانش را به جای من به سروری برمی‌گزینید با آنکه آنان دشمن شمایند؟ بد جایگزینی برای ستمگرانند» سوره کهف، آیه ۵۰؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس أبى﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید، همه فروتنی کردند جز ابلیس که سرباز زد و سرکشی کرد و از کافران شد» سوره بقره، آیه ۳۴؛ ﴿إلا إبليس استكبر وكان من الكافرين * قال يا إبليس ما منعك أن تسجد لما خلقت بيدي أستكبرت أم كنت من العالين﴾ «جز ابلیس که سرکشی کرد و از کافران بود * فرمود: ای ابلیس! چه چیز تو را از فروتنی برای چیزی که به دست خویش آفریدم، باز داشت؟» سوره ص، آیه ۷۴-۷۵.
↑ «و بدین‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم» سوره انعام، آیه ۱۱۲.
↑ «بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵.
↑ ﴿ولا يصدنكم الشيطان إنه لكم عدو مبين﴾ «و مبادا شیطان شما را (از راه راست) باز دارد که او دشمن آشکار شماست» سوره زخرف، آیه ۶۲؛ ﴿قال يا بني لا تقصص رؤياك على إخوتك فيكيدوا لك كيدا إن الشيطان للإنسان عدو مبين﴾ «گفت: پسرکم! خوابت را برای برادرانت باز مگو که برای تو نیرنگی سخت اندیشند؛ بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس كان من الجن ففسق عن أمر ربه أفتتخذونه وذريته أولياء من دوني وهم لكم عدو بئس للظالمين بدلا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم برای آدم فروتنی کنید! (همه) فروتنی کردند جز ابلیس که از پریان بود و از فرمان پروردگارش سر پیچید؛ با این حال آیا شما او و فرزندانش را به جای من به سروری برمی‌گزینید با آنکه آنان دشمن شمایند؟ بد جایگزینی برای ستمگرانند» سوره کهف، آیه ۵۰؛ ﴿وقل لعبادي يقولوا التي هي أحسن إن الشيطان ينزغ بينهم إن الشيطان كان للإنسان عدوا مبينا﴾ «و به بندگانم بگو تا گفتاری که نیکوتر است بر زبان آورند که شیطان میان آنان را می‌شوراند؛ بی‌گمان شیطان برای انسان دشمنی آشکار است» سوره اسراء، آیه ۵۳؛ ﴿يا أيها الناس كلوا مما في الأرض حلالا طيبا ولا تتبعوا خطوات الشيطان إنه لكم عدو مبين﴾ «ای مردم از آنچه در زمین حلال و پاک است بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است» سوره بقره، آیه ۱۶۸.
↑ ﴿إن الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا إنما يدعو حزبه ليكونوا من أصحاب السعير﴾ «به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.
↑ ﴿...ويريد الشيطان أن يضلهم ضلالا بعيدا﴾ «...و شیطان سر آن دارد که آنان را به گمراهی ژرفی درافکند» سوره نساء، آیه ۶۰.
↑ ﴿إن الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا إنما يدعو حزبه ليكونوا من أصحاب السعير﴾ «به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.
↑ ﴿لقد أضلني عن الذكر بعد إذ جاءني وكان الشيطان للإنسان خذولا﴾ «به راستی او مرا از قرآن پس از آنکه به من رسیده بود گمراه کرد و شیطان آدمی را وا می‌نهد» سوره فرقان، آیه ۲۹.
↑ عظیمی، اعظم، مقاله «شیطان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۰۸.
↑ نیایش چهل‌و‌چهارم.
↑ نیایش سی‌و‌هفتم.
↑ نیایش سی‌و‌دوم.
↑ نیایش هفدهم.
↑ همچنین نک: دعاهای ۴، ۵، ۸، ۲۳ و ۲۵.
↑ نیایش هفدهم.
↑ نیایش هفدهم.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم
↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
↑ نیایش سی‌ودوم.
↑ نیایش دهم.
↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ۱۴ جلد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ ش؛ الصحیفه السجادیه، علی بن الحسین(ع)، امام چهارم، ۱ جلد، دفتر نشر الهادی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ ش؛ فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سیداحمد سجادی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ قاموس قرآن، علی‌اکبر قرشی، بنایی، ۷ جلد، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ ششم، ۱۴۱۲ ق؛ لسان‌العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۱۵ جلد، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ ق؛ معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس، ۶ جلد، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق.
↑ عظیمی، اعظم، مقاله «شیطان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۱.

[1] قاموس قرآن.

[2] معجم مقاییس اللغه؛ لسان العرب؛ قاموس قرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.

[3] قاموس قرآن.

[4] ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس أبى واستكبر وكان من الكافرين﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید، همه فروتنی کردند جز ابلیس که سرباز زد و سرکشی کرد و از کافران شد» سوره بقره، آیه ۳۴؛ ﴿ولقد خلقناكم ثم صورناكم ثم قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس لم يكن من الساجدين﴾ «و به راستی شما را آفریدیم و شما را چهره‌نگاری کردیم سپس به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید! همه فروتنی کردند جز ابلیس که از فروتنان نبود» سوره اعراف، آیه ۱۱؛ ﴿فسجد الملائكة كلهم أجمعون * إلا إبليس أبى أن يكون مع الساجدين﴾ «آنگاه همه فرشتگان، همگان فروتنی کردند * جز ابلیس که از بودن با فروتنان خودداری ورزید» سوره حجر، آیه ۳۰-۳۱؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس قال أأسجد لمن خلقت طينا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که با فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید و فروتنی کردند جز ابلیس که گفت: آیا برای کسی فروتنی کنم که از گل آفریده‌ای؟» سوره اسراء، آیه ۶۱؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس كان من الجن ففسق عن أمر ربه أفتتخذونه وذريته أولياء من دوني وهم لكم عدو بئس للظالمين بدلا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم برای آدم فروتنی کنید! (همه) فروتنی کردند جز ابلیس که از پریان بود و از فرمان پروردگارش سر پیچید؛ با این حال آیا شما او و فرزندانش را به جای من به سروری برمی‌گزینید با آنکه آنان دشمن شمایند؟ بد جایگزینی برای ستمگرانند» سوره کهف، آیه ۵۰؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس أبى﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید، همه فروتنی کردند جز ابلیس که سرباز زد و سرکشی کرد و از کافران شد» سوره بقره، آیه ۳۴؛ ﴿إلا إبليس استكبر وكان من الكافرين * قال يا إبليس ما منعك أن تسجد لما خلقت بيدي أستكبرت أم كنت من العالين﴾ «جز ابلیس که سرکشی کرد و از کافران بود * فرمود: ای ابلیس! چه چیز تو را از فروتنی برای چیزی که به دست خویش آفریدم، باز داشت؟» سوره ص، آیه ۷۴-۷۵.

[5] «و بدین‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم» سوره انعام، آیه ۱۱۲.

[6] «بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵.

[7] ﴿ولا يصدنكم الشيطان إنه لكم عدو مبين﴾ «و مبادا شیطان شما را (از راه راست) باز دارد که او دشمن آشکار شماست» سوره زخرف، آیه ۶۲؛ ﴿قال يا بني لا تقصص رؤياك على إخوتك فيكيدوا لك كيدا إن الشيطان للإنسان عدو مبين﴾ «گفت: پسرکم! خوابت را برای برادرانت باز مگو که برای تو نیرنگی سخت اندیشند؛ بی‌گمان شیطان، برای آدمی دشمنی آشکار است» سوره یوسف، آیه ۵؛ ﴿وإذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبليس كان من الجن ففسق عن أمر ربه أفتتخذونه وذريته أولياء من دوني وهم لكم عدو بئس للظالمين بدلا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم برای آدم فروتنی کنید! (همه) فروتنی کردند جز ابلیس که از پریان بود و از فرمان پروردگارش سر پیچید؛ با این حال آیا شما او و فرزندانش را به جای من به سروری برمی‌گزینید با آنکه آنان دشمن شمایند؟ بد جایگزینی برای ستمگرانند» سوره کهف، آیه ۵۰؛ ﴿وقل لعبادي يقولوا التي هي أحسن إن الشيطان ينزغ بينهم إن الشيطان كان للإنسان عدوا مبينا﴾ «و به بندگانم بگو تا گفتاری که نیکوتر است بر زبان آورند که شیطان میان آنان را می‌شوراند؛ بی‌گمان شیطان برای انسان دشمنی آشکار است» سوره اسراء، آیه ۵۳؛ ﴿يا أيها الناس كلوا مما في الأرض حلالا طيبا ولا تتبعوا خطوات الشيطان إنه لكم عدو مبين﴾ «ای مردم از آنچه در زمین حلال و پاک است بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او برای شما دشمنی آشکار است» سوره بقره، آیه ۱۶۸.

[8] ﴿إن الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا إنما يدعو حزبه ليكونوا من أصحاب السعير﴾ «به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.

[9] ﴿...ويريد الشيطان أن يضلهم ضلالا بعيدا﴾ «...و شیطان سر آن دارد که آنان را به گمراهی ژرفی درافکند» سوره نساء، آیه ۶۰.

[10] ﴿إن الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا إنما يدعو حزبه ليكونوا من أصحاب السعير﴾ «به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.

[11] ﴿لقد أضلني عن الذكر بعد إذ جاءني وكان الشيطان للإنسان خذولا﴾ «به راستی او مرا از قرآن پس از آنکه به من رسیده بود گمراه کرد و شیطان آدمی را وا می‌نهد» سوره فرقان، آیه ۲۹.

[12] عظیمی، اعظم، مقاله «شیطان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۰۸.

[13] نیایش چهل‌و‌چهارم.

[14] نیایش سی‌و‌هفتم.

[15] نیایش سی‌و‌دوم.

[16] نیایش هفدهم.

[17] همچنین نک: دعاهای ۴، ۵، ۸، ۲۳ و ۲۵.

[18] نیایش هفدهم.

[19] نیایش هفدهم.

[20] نیایش چهل‌و‌دوم

[21] نیایش چهل‌و‌پنجم.

[22] نیایش سی‌ودوم.

[23] نیایش دهم.

[24] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ۱۴ جلد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ ش؛ الصحیفه السجادیه، علی بن الحسین(ع)، امام چهارم، ۱ جلد، دفتر نشر الهادی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ ش؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ ش؛ فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سیداحمد سجادی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش؛ قاموس قرآن، علی‌اکبر قرشی، بنایی، ۷ جلد، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ ششم، ۱۴۱۲ ق؛ لسان‌العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ۱۵ جلد، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ ق؛ معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس، ۶ جلد، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق.

[25] عظیمی، اعظم، مقاله «شیطان»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۱۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[شیطان]]''' است. "'''[[شیطان]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
 <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[شیطان در قرآن]] | [[شیطان در حدیث]] | [[شیطان در کلام اسلامی]] | [[شیطان در نهج البلاغه]] | [[شیطان در معارف دعا و زیارات]] | [[شیطان در معارف مهدویت]] - [[شیطان در فقه سیاسی]] | [[شیطان در معارف دعا و زیارات]] | [[شیطان در معارف و سیره سجادی]] | [[شیطان در معارف و سیره رضوی]]</div>
+: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[شیطان در قرآن]] - [[شیطان در حدیث]] - [[شیطان در کلام اسلامی]] - [[شیطان در نهج البلاغه]] - [[شیطان در معارف دعا و زیارات]] - [[شیطان در معارف مهدویت]] - [[شیطان در فقه سیاسی]] - [[شیطان در معارف دعا و زیارات]] - [[شیطان در معارف و سیره سجادی]] - [[شیطان در معارف و سیره رضوی]]</div>
 <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
 : <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[شیطان (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>