نیایش بیستم
مقدمه
این نیایش، دعای آن امام سجاد (ع) است در اخلاق نیکو و کردار پسندیده که به دعای مکارم‌الاخلاق مشهور است و در مفاتیح الجنان نیز ذکر شده است. پیامبران الهی برای تربیت انسان‌ها برانگیخته شدند: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾[۱]. از پیامبر بزرگ اسلام (ص) نقل شده که فرمود: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ»[۲]؛ «برانگیخته شدم تا بزرگی‌های اخلاق را کامل کنم».
ارمغان بزرگ رسالت پیامبر اسلام (ص) برای جامعه بشری مکارم اخلاقی است، دعای مکارم‌الاخلاق یکی از طولانی‌ترین دعاهای صحیفه و شرح و بسط فضایل اخلاقی است. این دعا آنقدر اهمیت دارد که عالمان بزرگی به صورت مبسوط شرح بر آن نوشته‌اند.
این دعا جلوه زیبا و کاملی از خلقیّات نیکو و مکرمت‌های والای انسانی و خداپسندانه است که امام سجاد (ع) به زیبایی آنها را به تصویر کشیده است. ویژگی‌ها و خصلت‌هایی که در کلمات حضرت وجود دارد ابعاد مختلفی را شامل می‌شود؛ ابعادی که ارتباط انسان با خدا، با خویشتن، با خانواده و خویشان و عموم انسان‌ها را در برمی‌گیرد. این دعای ارزشمند در مجموع ۱۷۳ مکرمت اخلاقی و فعل پسندیده و درخواست والا را در بردارد. در این دعا امام (ع) ۱۹ بار بر محمد و آل او درود می‌فرستد و در لابه لای آنها خواسته‌های خویش را مطرح می‌سازد. در زیر به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم.
امام در آغاز این دعا با نظری بلند بالاترین قله‌ها را هدف گرفته و کامل‌ترین ایمان، برترین یقین، نیکوترین انگیزه و بهترین عمل را از خداوند می‌خواهد: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِيمَانِي أَكْمَلَ الْإِيمَانِ، وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ، وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ، وَ بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ». به دنبال آن توفیق برنامه‌ریزی جامعی را از خدا خواستار می‌شود که بتواند با اجرای آن خوشبختی دنیا و آخرتش را تأمین کند و می‌گوید: «خدایا مرا به کاری گمار که مرا برای آن آفریدی و فردای قیامت از من سؤال خواهی کرد».
در ادامه، با توجه به آسیب‌های رفتاری، خواسته‌های خود را مطرح می‌کند: «خدایا درِ روزی بر من بگشای و به نگریستن به حسرت در مال و جاه کسان گرفتارم مساز، و عزیزم دار و به خودپسندی دچارم مکن و مرا به بندگی خودگیر و عبادتم را به عجب و غرور تباه مکن؛ و بر دست من در حق مردم کارهای خیر جاری کن و کارهای خیر من به شائبه منّت نهادن بر خلق خدای میامیز؛ و از اخلاق متعالی بهره‌ورم دار و از نازش بر خویش در امان دار».
سپس توجه به خودسازی را از خدا می‌خواهد: «بارخدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و هرگاه مرا در نظر مردم به درجه‌ای فرا می‌بری، به همان‌قدر در نفس خود خوارم گردان و هرگاه مرا به عزتی آشکار می‌نوازی به همان‌قدر در نفس خود ذلیل گردان». آن‌گاه از معبود خود طلب می‌کند که نگاه دیگران به او مثبت باشد: «بارخدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و بدل بفرمای کینه‌توزی دشمنان مرا به محبت، و حسد حسودان مرا به مودّت، و بدگمانی صالحان را در حق من به اعتماد، و دشمنی نزدیکان را به دوستی، و کژتابی خویشاوندان را به نیکوخواهی، و فرو گذاشتن اقربای مرا به یاریگری، و دوستی ناپایدار مجامله‌گران را به دوستی پایدار، و ناسازگاری معاشران را به معاشرتی کریمانه، و تلخی بیم از ستمکاران را به شیرینی ایمنی از تجاوز ایشان».
پس از آن بهترین مناسبات و رفتار با مردم را خواستار می‌شود: «بارخدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش، و مرا در برابر آنکه بر من ستم می‌کند تنی توانا ده، و در برابر آنکه با من به بحث و جدال برخاسته زبانی گویا ده، و در برابر کسی که با من دشمنی می‌ورزد پیروزی ده، و در برابر کسی که بر من حیله می‌کند مکر ارزانی دار، و در برابر کسی که مرا مقهور خود خواهد قدرت عطا فرمای و دروغ کسی را که مرا دشنام می‌دهد آشکار ساز، و از آنکه تهدیدم می‌کند مرا به سلامت دار، و توفیقم ده که فرمانبردار کسی باشم که مرا به راه راست برد و تابع آنکه مرا به طریق رشاد می‌کشد».
یکی از کرامت‌های مهم اخلاقی که امام (ع) مطرح می‌کند آن است که در مقابل بدی خوبی کنیم و آن کسی را که ما را محروم ساخته مورد بذل و بخشش قرار دهیم و با کسی که از ما بریده پیوند برقرار کنیم و از بدی‌ها چشم‌پوشی نماییم. سپس چنین دعا می‌کند: «ای خداوند، مرا سیمای صالحان ده و جامه پرهیزگاران در گسترش عدل، و فروخوردن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی و به‌هم پیوستن تفرقه‌جویان و آشتی‌دادن خصمان و فاش کردن نیکی و پوشیدن عیب‌ها و نرم‌خویی و فروتنی و نیک‌سیرتی و بیرون راندن باد غرور از سر و خوش‌خویی و سبقت در فضیلت و ایثار در بخشش و دم فروبستن از عیب دیگران و ترک افضال در حق کسی که در خور افضال نباشد و گفتن سخنحق، هرچند دشوار بود، و اندک‌شمردن نیکی‌های خود در کردار و گفتار، هرچند بسیار بود، و بسیار شمردن بدی‌های خود در کردار و گفتار، هرچند اندک بود. ای خداوند، این صفات را در من به کمال رسان به دوام طاعت خود و هم‌سویی با جماعت مقبول و دوری از بدعت‌جویان و پیروان باورهای مجعول».
حاجت خواستن از خدا، نالیدن در پیشگاه او با حفظ عزت در مقابل دیگران، پرهیز از بدگمانی، حسد، فحش و ناسزاگویی، غیبت و دشنام؛ همچنین دوری‌جستن از ستم در حق دیگران و طغیان و سرکشی از جمله مواردی است که به آنها اشاره می‌کند. کفایت در زندگی، پرهیز از اسراف، رزق بابرکت، توانگری و ثروتی که آدمی را از حاجت خواستن از آدم‌های شرور بی‌نیاز سازد؛ صحت و سلامت و توفیق در عبادت نیز از دیگر درخواست‌ها و ویژگی‌های ارزشمند اخلاقی است که در این دعای شریف به چشم می‌خورد.
آن حضرت در عبارت‌های پایانی دعا درخواست‌هایش را این‌گونه ادامه می‌دهد: «ای خداوند، عمر مرا با عفو خود به پایان آور و آرزویم را با امید به رحمت خویش مقرون دار و راه مرا در رسیدن به خشنودی‌ات آسان گردان و در هر حال که هستم کار من نیکو گردان»[۳].[۴]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.
- ↑ بحارالانوار، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵؛ قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی‌قمشه‌ای.
- ↑ بهشتی، سید جواد، مقاله «نیایش بیستم»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۶۳.