عبادت در معارف دعا و زیارات

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عبادت است. "عبادت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عبادت در لغت - عبادت در قرآن - عبادت در حدیث - عبادت در نهج البلاغه - عبادت در معارف و سیره نبوی - عبادت در فقه سیاسی - عبادت در معارف دعا و زیارات - عبادت در معارف و سیره سجادی - عبادت در معارف و سیره حسینی

مقدمه

هر عملی که برای رضایت خدا، زنده کردن حق و میراندن باطل و گرامی‌داشت دین انجام شود عبادت است. جوهر همه عبادت‌ها تقرب به خداست. در روایات، اموری چون اندیشیدن در نعمت‌های الهی، کسب حلال، گمان نیکو داشتن به خدا و نگاه مهرآمیز به چهره پدر و مادر از مصادیق عبادت معرفی شده است. امام سجاد(ع) که زینت بندگان خداست، آموزه‌های والایی از رسم عبادت را در زمزمه‌های عاشقانه خود به تصویر کشیده است که در پرتو آن می‌توان به مراتب برتر بندگی راه یافت. آن بزرگوار با استناد به آیه‌ای از قرآن دعای بندگان به درگاه خداوند را عبادت شمرده و ترک آن را ناشی از خودپسندی و سرکشی و موجب سقوط در جهنم و خواری خوانده است. وی یکی از رهاوردهای عبادت خداوند را عزت و سربلندی انسان معرفی کرده است. آن حضرت راز و و نیاز با خداوند را نتیجه محبت الهی و عامل بی‌نیازی و کسب عزت انسان معرفی کرده و چنین دعا می‌کند: «بارالها! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا به نیروی عبادتت از هر چه هست بی‌نیاز فرما و خوف خویش را آن‌چنان در دلم افکن که محبت دنیا از صحرای وجودم خیمه برچیند و مرا به رحمت، کرامت و احسان فراوان خویش باز گردان».

و در جای دیگر می‌خواند: «فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ امْنَعْنَا بِعِزِّكَ مِنْ عِبَادِكَ، وَ أَغْنِنَا عَنْ‏ غَيْرِكَ‏ بِإِرْفَادِكَ‏»؛ «بارالها! بر محمد و خاندانش درود فرست و ما را به عزت خویش از آسیب بندگانت در امان دار و به بخشایش خویش از هر کس، جز خود، بی‌نیاز فرمای». امام(ع) همگان را به عبادت مبتنی بر بصیرت و ژرف‌اندیشی فرا خوانده و عرضه می‌دارد: «بار خدایا قصد مرا در اطاعت خویش پایداری بخش و بصیرتم را در پرستشت قوی گردان».

امام سجاد(ع) ماه رمضان را زمینه‌ساز شکوفا شدن گل‌های عبادت و تقویت روح عبودیت خوانده و از درگاه الهی، توفیق مراتب بالای بندگی را چنین تمنا می‌کند: «خداوندا! تو ماه رمضان را بر همه اوقات سال برتری دادی، زیرا در آن قرآن و نور نازل کرده‌ای و بر تکالیف مؤمنان چند برابر افزوده‌ای؛ و روزه را در آن واجب داشته‌ای و مردمان را به بر پای خاستن برای عبادت خود ترغیب کرده‌ای». و باز در همین نیایش: «بارخدایا! یاریمان ده تا آن‌سان که سزای خداوندی توست عبادتت کنیم و ما را به منزلتی رسان که سزاوار طاعت توست و به چنان اعمال شایسته‌ای برگمار که شایسته ادای حق تو در این رمضان و رمضان دیگر باشد».

گرچه کمیت عبادت به تنهایی نمی‌تواند نقش برجسته‌ای در زندگی انسان ایفا کند، اما در ماه رمضان به دلیل حاکمیت معنویت بر وجود انسان، عبادت‌های طولانی، به ویژه شب زنده‌داری، از ارزش بالایی برخوردار است. از این رو درخواست می‌کند: «ای خداوند، ماه رمضان را از زمزمه عبادت ما پر ساز و شب و روزش را به طاعات ما آراسته گردان. ما را یاری ده که روزهایش را روزه بداریم و شب‌هایش را به نماز و تضرّع و خشوع امام و مذلّت در پیشگاه تو به سحر رسانیم».

امام به ما می‌آموزد که از خداوند بزرگ، توفیق انجام برترین درجه عبادت و کسب بالاترین منزلت در طاعت را درخواست کنیم: «فَأَعِنِّا عَلَى‏ تَنَاوُلِ‏ مَا أَنْتَ‏ أَهْلُهُ‏ مِنَ الْعِبَادَةِ، وَ أَدِّنَا إِلَى الْقِيَامِ بِمَا يَسْتَحِقُّهُ مِنَ الطَّاعَةِ»؛ «خداوندا! یاریمان ده تا آن‌سان که سزای خداوندی توست عبادتت کنیم و ما را به منزلتی که سزاوار طاعت توست، برسان».

از منظر امام سجاد(ع) اعتراف فرد به ناتوانی خود در ادای حق عبادت، زمینه‌ساز توفیق او در عبادت برتر است: «فَأَشْكَرُ عِبَادِكَ عَاجِزٌ عَنْ شُكْرِكَ، وَ أَعْبَدُهُمْ مُقَصِّرٌ عَنْ‏ طَاعَتِكَ‏»؛ «بار خدیا! شکرگزارترین بندگان تو از سپاس تو عاجز و عبادت‌کننده‌ترین عابدان در عبادت خویش قاصرند». و نیز: «خداوندا! همه اقرار می‌کنند که حق عبادت و شکر تو را آن‌چنان که در خور آن هستی به جای نیاورده‌اند».

از منظر امام زین‌العابدین(ع) انسان برای دستیابی به درجات برتر عبادت نیازمند اموری است که در پرتو عنایت خداوند نصیب وی می‌شود. برای مثال، برخورداری از سلامت و قوت جسم در بهبود کیفیت عبادت نقش مؤثری دارد. از این رو از خدا چنین می‌خواهد: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ ارْزُقْنِي صِحَّةً فِي‏ عِبَادَةٍ»؛ «بار خدایا! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا تندرستی ده که تو را پرستش کنم».

یکی دیگر از عوامل برکشیدن عبادت، تداوم و استمرار آن است. امام علی(ع) فرموده است: کار اندک مستمر، امیدبخش‌تر از کارِ بسیار ملالت‌آور است. امام سجاد(ع) نیز به درگاه خدا دعا می‌کند: «بار خدایا، در هر ساعت از ساعت‌های روز، از سوی بندگانت برای ما حظّی و از شکرگزاری‌ات بهره‌ای نصیب ما گردان».

از منظر امام سجاد(ع)، استفاده از تعالیم روشن و واضح قرآن مسیر عبادت را هموار می‌‌سازد: «بار خدایا! ما را از کسانی قرار ده که... با اعتقاد به تسلیم در برابر آیات محکم قرآن، تو را عبادت می‌کنند و در برابر آیات متشابه و دلایل واضح آن سر تسلیم فرود می‌آورند». التجا و اقتدای به رسول اعظم(ص) و پیشوایان دین(ع) نیز بر بهره انسان از عبادت می‌افزاید: «بار خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست، بیش‌ترین درودی که به یکی از آفریدگان خویش فرستاد‌ه‌ای. و از سوی ما او را بهترین چیزی عطا کن که به یکی از بندگان خویش عطا کرده‌ای». به راستی که این همه عظمت و شرف در پیامبر گرامی اسلام(ص) در درجه اول به خاطر مقام عبودیت اوست. به همین دلیل امام(ع) بر عبد بودن پیامبر تأکید و حتی آن را بر رسالتش مقدم می‌دارد: «وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ و خِيَرَتُكَ‏ مِنْ‏ خَلْقِكَ‏».

امام سجاد(ع) با سوز و گدازی تمام بالاترین درجات عابدین و بهترین مراتب عبادت را از خداوند تقاضا می‌کند: «أَسْأَلُكَ خَوْفَ‏ الْعَابِدِينَ‏ لَكَ‏، وَ عِبَادَةَ الْخَاشِعِينَ لَكَ، وَ يَقِينَ الْمُتَوَكِّلِينَ عَلَيْكَ، وَ تَوَكُّلَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْكَ»؛ «بار خدایا! از تو می‌خواهم خوف و خشیت عابدان، عبادت خاشعان، یقین متوکلان و توکل مؤمنان را به من ارزانی داری». «ای خداوند! به حق این ماه (رمضان) و به حق آن کس که از آغاز تا انجام این ماه، جبین عبادت به درگاه تو سوده...، بهره کافی از عبادت را به من ارزانی دار». و در دعایی دیگر: «بار خدایا! از هر چه پرستندگان و مقربان خود را نصیب می‌دهی، مرا نیز نصیب ده... و مرا به سبب قصور در بندگی‌ات یا تجاوز از حد خویش و احکام تو، مؤاخذت مفرمای».

یکی از لوازم عبادت برتر، تخلیه نمودن وجود خود از امور مزاحم است. گشایش زندگی و دغدغه روزی نداشتن نیز زمینه را برای بهبود عبادت فراهم می‌سازد. بر این اساس، امام دعا می‌کند که: «بار خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و فراخ‌ترین روزی‌ات را به هنگام پیری و نیرومندترین نیرؤیت را به هنگام درماندگی به من ارزانی دار، و مرا در عبادت خویش دچار کاهلی و سستی مگردن». و یا: «ای بی‌نیازترین بی‌نیازان! اینک ما بندگان تو در دست توایم، و من محتاج‌ترین محتاجان به درگاه تو هستم. به گشایشی که در کار ما دهی بینوایی ما جبران کن و ما را از درگه خود مران که نومید گردیم». عبادت خداوند، علاوه بر نعمت‌های دنیوی، برخورداری از نعمت‌های بی‌کران خداوند در عالم آخرت را نیز به ارمغان می‌آورد. همچنین عبادت راستین موجب سرافکندگی شیطان، عزّت و تقرب انسان به خداوند است: «اللَّهُمَّ اخْسَأْهُ عَنَّا بِعِبَادَتِكَ‏، وَ اكْبِتْهُ بِدُءوبِنَا فِي مَحَبَّتِكَ»؛ «بار خدایا! با نیروی عبادت خویش، شیطان را از ما بران و بر سعی ما در راه محبت خود بیفزای». «ای خداوند! تو به کرم خود، در برابر اندک زمانی عبادت در این دنیای فانی، پاداشی طولانی و جاویدان می‌دهی. [به ما نیز بهره‌ای وافر کرامت نما]».

شیطان می‌کوشد تا به حیله‌های گوناگون به عبادت، که دارای ارزش والای معنوی است، دستبرد بزند و آن را تباه کند. یکی از بزرگ‌ترین آفت‌های عبادت عُجب و خودشیفتگی است. از این رو امام از عجب تباه‌گر به خدا پناه می‌برد: «وَ عَبِّدْنِي لَكَ وَ لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِي‏ بِالْعُجْبِ‏»؛ «بار خدایا! مرا به بندگی خود گیر و عبادتم را به عجب و غرور تباه مکن»..

منابع

1. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «عبادت»، دانشنامه صحیفه سجادیه