خالد بن معمر بن سلمان سدوسی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خالد بن معمر بن سلمان سدوسی در تاریخ اسلامی - خالد بن معمر بن سلمان سدوسی در تراجم و رجال

مقدمه

خالد از سران ربیعه بصره مردی شجاع و شاعر و از اصحاب مخلص امیرالمؤمنین(ع) بود و به قولی رسول خدا(ص) را درک کرد و در دو جنگ جمل و صفین حضور داشت و امیرمؤمنان(ع) را یاری کرد.

آمادگی خالد در جنگ صفین

هنگامی که امیرالمؤمنین(ع) آماده کارزار با معاویه گردید، نامه‌ای به ابن عباس فرماندار بصره نوشت تا مردم را برای پیوستن به سپاه اسلام و حرکت به سوی شام بسیج نماید. ابن عباس نامه امام(ع) را برای مردم بصره خواند و آنها را به حمایت از آن حضرت فرا خواند. در میان اجتماع مردم، احنف بن قیس و عمرو بن مرجوم عبدی هر کدام برخاستند و مطالبی را در حمایت از حرکت به سوی کوفه و جنگیدن در رکاب امیرالمؤمنین(ع) اعلام داشتند. سپس خالد بن معمر برخاست و در پاسخ به ندای امام(ع) چنین گفت: ما فرمانت را شنیدیم و آن را با میل و رغبت اطاعت میکنیم، هر زمان که دستور کوچ کردن دهی کوچ میکنیم، و هر کدام ما را دعوت نمایی، ما را مطیع و منقاد خواهی یافت و اجابت می‌کنیم. از این‌رو جمع زیادی از مردم بصره از جمله خالد بن معمر به کوفه حرکت کردند و به سپاه امیرالمؤمنین(ع) ملحق شدند.

امیرالمؤمنین(ع) پس از آن‌که نیروهای رزمنده از سراسر کشور که تحت فرمانش بودند گرد آمدند و حمایت خود را برای دفع خطر معاویه اعلام کردند، سپاه خود را از کوفیان و بصریان به چند لشکر تقسیم کرد و کوفیان را به هفت و بصریان را به پنج دسته تقسیم نمود و بر هر دسته‌ای امیری قرار داد. از باب نمونه: بربه نیروهای کوفی، سعد بن مسعود را بر گروه عبد قیس و عبد القیس، و حجر بن عدی را بر دسته کنده و حضرموت و قضاعه، و عدی بن حاتم را بر طایفه طی و... منصوب کرد و بر نیروهای بصری، خالد بن معمر سدوس را بر قبیله بکر بن وائل و عمرو بن مرجوم عبدی را بر عبدالقیس و احنف بن قیس را بر قبایل تمیم، ضبه و رباب، و شریک بن اعور را بر اهل عالیه گماشت. سپس دستورالعملی جامع و حکیمانه برای تمامی فرماندهان لشکر صادر نمود.

خالد و اتهامی که زدوده شد

در جنگ صفین رفتاری در مورد خالد بن معمر مشاهده می‌شد که بیانگر حالت تردید در حرکات و اعتقادش بود، لذا جمعی از افراد می‌خواستند او را از امام(ع) و سپاه حق جدا سازند یا حداقل تردید و دغدغه خاطر او را رفع کنند. لذا در یکی از روزهای جنگ صفین گروهی نزد امیرالمؤمنین(ع) آمدند و عرضه داشتند: ما گمان می‌کنیم که خالد بن معمر سدوسی با معاویه مکاتبه و مراوده دارد و بیم آن داریم که با او بیعت کرده و به او ملحق شود و ضربه‌ای به سپاه شما وارد سازد.

حضرت برای آن‌که این اتهام رد یا اثبات شود و در ضمن خاطر این گروه هم آسود باشد، بلافاصله کسی را در پی خالد و تنی چند از مردان شریف قبیله ربیعه (ظاهراً خالد با این قبیله رابطه نزدیک داشته است) فرستاد و آنان را به حضور ‌طلبید و پس از حمد و ثنای الهی خطاب به گروه ربیعه فرمود: "اما بعد، ای گروه ربیعه، شما یاران من هستید و دعوت مرا اجابت کردید و مورد وثوق‌ترین مردم عرب نزد من می‌باشید، به من خبر رسیده که معاویه با این دوست شما خالد بن معمر مکاتبه داشته، اینک او را با شما خواستم تا خود شما میان من و او گواه باشید و سخنان من و او را بشنوید و نظر بدهید"

آن‌گاه خطاب به خالد فرمود: "ای خالد بن معمر، اگر آن‌چه از تو به من گزارش شده صحیح باشد، من خدا را و همه مسلمانانی که این جا حاضرند، گواه می‌گیرم که تو در امانی به هر جای عراق یا حجاز و یا سرزمین دیگری که زیر سلطه و حکومت معاویه نباشد می‌خواهی بروی، برو و اگر بر تو دروغ بسته‌اند با سوگندهایی اطمینان آور، قلب‌های ما را به صدق گفتارت مطمئن ساز و آرام ببخش".

• خالد برای آن‌که به قلب امام و پیشوایش اطمینان بخشد، سوگند یاد کرد که بین او و معاویه هیچ نامه‌ای رد و بدل نشده و گزارش رابطه او با معاویه کذب و ساخته دست شایعه‌سازان است. خالد بن معمر بدین ترتیب اتهام وارده را از خود دور ساخت و آن را به شدت تکذیب نمود و در معرکه جنگ نیز با دلاور مردی‌هایی که از خود بروز داد، ارادت و ایمان خود را به امیرالمؤمنین(ع) به اثبات رساند.

در این میان گروهی از قبیله ربیعه گفتند: "به خدا سوگند، اگر بدانیم خالد چنین کاری کرده و با معاویه مراودهای دارد، او را می‌کشیم". بعد زیاد بن خصفه از امیرمؤمنان(ع) خواست که خالد را به سوگند مؤکد فراخواند که روزی خیانت نکند، امیرالمؤمنین(ع) نیز خالد را سوگند داد و او هم قبول کرد.

موضع‌گیری خالد در برابر علباء

هنگامی که علباء بن هیثم در جنگ صفین خالد بن معمر را به جدا شدن از علی(ع) و پیوستن به معاویه تشویق کرد، خالد او را ملامت کرد و چنین گفت: ای علباء، چرا برای خود و خانواده‌ات از خدا نمی‌ترسی، خود و خویشان نزدیکت را مراقب باش، تو پیش علی چه امید و آرزویی ممکن است داشته باشی؟ علی مردی است که از او خواستم و پیشنهاد کردم که فقط چند درهم بر مقرری حسن و حسین بیفزاید، شاید اندکی از سختی زندگی خود را کاهش دهند؛ اما او نه تنها نپذیرفت بلکه خشمگین شد و انجام نداد آیا از چنین شخصی که حاضر نیست درهمی از بیت المال به حقوق فرزندش بیفزاید مخالفت می‌کنی و مرا از او جدا می‌سازی؟ خالد با این سخنان ارزنده، علباء را نصیحت کرد و او را از چنین تفکری درباره امیرالمؤمنین(ع) منع نمود و از این آزمون به خوبی سرفراز بیرون درآمد.

سخنان آتشین خالد در معرکه صفین

در یکی از روزهای بسیار سخت صفین که سپاهیان شام حمله شدیدی را آغاز کرده بودند خالد متوجه شد برخی از گروه ربیعه که قدرت و جرئت کمی در برابر حمله‌های دشمن دارند، و سستی از خود نشان میداده، و در حال عقب نشینی هستند، سخت برآشفت و آنان را تعقیب کرد و به معرکه قتال بازگرداند. وقتی صف‌های ربیعه استوار شد و از هر حیث آماده نبرد گردیدند، سخنانی آتشین به این شرح بیان کرد: ای گروه ربیعه، همانا خداوند متعال هر یک از شما را از زادگاه و موطن خویش در این جا جمع کرده است، و از آن هنگام که خداوند زمین را برای شما گستراند این چنین اجتماع نکرده بودید، اینک اگر شما در نبرد با دشمن بهراسید و از مقابله با آنها خودداری کنید و به مصافشان نروید، خدا از شما خشنود نخواهد شد، و شما هم از شیر نکوهشگران و طعنه زنانی که فردا می‌گویند: ربیعه شرف خود را از بین برد و آبروی خود را پایمال کرد، در امان نخواهید ماند. پس پیش بروید و استقامت کنید و رضای خدا را بجویید، تهور و شجاعت و صبر و استقامت از سجایا و ویژگی‌های شماست. بدانید که اگر صبر پیشه کنید و در نیت خود صادق باشید، مأجور خواهید بود و کسی که به اجر و ثواب الهی چشم داشته باشد، پاداش او شرف دنیا و کرامت آخرت خواهد بود. و خداوند هرگز اجر نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد.

نظر خالد پس از حیله معاویه

هنگامی که سپاه معاویه قرآن‌ها را بر سر نیزه‌ها کردند، اصحاب علی(ع) با خود به گفت و گو و مشاوره پرداختند. در این میان یکی از کسانی که اظهار نظر نمود، "خالد بن معمر سدوسی" بود. او خطاب به حضرت علی(ع) چنین پیشنهاد کرد: "ای امیرمؤمنان، ما روزی که حضور در رکاب شما را پذیرفتیم، بر آن بودیم که هرگز اجازه ندهیم احدی در این جنگ بر ما پیشی بگیرد و غیرت و رشادت بیشتری از خود نشان دهد، بلکه همواره تلاش کرده‌ایم که فداکارترین بخش سپاه شما باشیم. ما همه اینها را زاد و توشه آخرت خود ساخته‌ایم و بهترین امر در نظر ما آن است که قادر به انجام آن باشیم و از عهده‌اش برآییم، ما اگر چه در صحنه نبرد از همه پیشی گرفته‌ایم با این حال هم اکنون نظرمان این است که اگر شما صلاح بدانید، پیشنهاد دشمن را قبول کنیم و اگر نظر شما چیز دیگری است، بدون شک نظر شما برای ما برتر و بهتر است".

در این گفتار خالد بن معمر نظر خود و قبیله ربیعه را بیان کرد که همانا گوش به فرمان امام(ع) هستند و نظر امام را بر نظر خود مقدم می‌دارند.

خالد در مجلس معاویه

خالد پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع) نزد معاویه رفت و برای خود و قومش امان ‌طلبید. معاویه به او گفت: سبب و علت علاقه‌ات به علی(ع) چیست؟ خالد گفت: ای امیر مرا معاف‌دار. اما معاویه راضی نشد و اصرار کرد که علت را بگوید. ناچار خالد لب به سخن گشود و گفت: برای سه چیز حضرت علی را دوست می‌دارم: برای حلم و گذشتش به هنگام خشم و غضب؛ و صداقت و راستگویی‌اش به هنگام گفتن؛ و عدل و دادگستریش به هنگام حکم و قضاوت.

آری هیبت و قدرت معاویه مانع آن نشد که خالد ایمان راسخ خود نسبت به امیرالمؤمنین(ع) را کتمان کند و کلام حق درباره آن حضرت نگوید.

منابع

1. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی ج۱