آیه بر در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه بر است. آیه بر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه بر در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از آنجا که موارد و مصادیق بِرّ در هیچ یک از آیات قرآن مانند آیه ۱۷۷ سوره بقره به طور مبسوط معرفی نشده است، آن را "آیه برّ" نامیده‌اند: لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ.

طبرسی می‌گوید: هنگامی که قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به کعبه انتقال یافت، مناقشه‌های فراوانی میان مسلمانان، یهود و نصارا در گرفت. بیشتر یهود و نصارا روی‌ کردن به جانب معیّن هنگام نماز را یگانه راه اطاعت معرفی می‌کردند. به گمان یهود، نیکویی این بود که رو به مغرب نمازگزارند و نصارا بر این گمان بودند که نیکویی، رو به مشرق نماز خواندن است که خداوند این آیه را نازل کرد و به معرفی نیکی و نیکوکاری پرداخت. بر اساس این آیه، رو به سوی مشرق و مغرب گرداندن، نیکوکاری نیست؛ بلکه ایمان به خدا، آخرت، ملائکه و کتاب‌های آسمانی، نیکی است. پرداخت مال به خویشان، یتیمان، بینوایان و درراه‌ماندگان و گدایان و آزادکردن بردگان نیز نیکویی است. در ادامه همین آیه، اقامه نماز، پرداخت زکات، وفا به عهد و شکیبایی هنگام سختی نیز نیکی و نیکوکاری شناسانده شده است.

معناشناسی بر

برخی لغت‌شناسان، واژه بِرّ را برگرفته از واژه بَرّ به معنای خشکی یا بیابان می‌دانند که متضاد بَحر است و چون در آن گستردگی لحاظ شده، بِرّ را نیز به "توسّع در کار نیک" معنا می‌کنند؛ از این‌رو به کارهای نیک چون به دیگران می‌رسد و از آن بهره‌مند می‌شوند، بِرّ می‌گویند.

فعلِ این ریشه در زبان‌های آشوری و عبری به معنای نیکوکار شدن، راستگو شدن و برگزیده شدن، کاربرد داشته است. برخی برآنند که مفهوم محوری واژه بِرّ، نیکو بودن کار در برابر غیر است و این معنا، با توجه به اختلاف اشخاص، موضوعات و موارد، تفاوت دارد؛ چنان‌که بِرّ خداوند درباره بندگان، لطف و احسانِ به آنان و درگذشتن از لغزش‌هایشان است و بِرّ بنده در پیشگاه خدا، پیروی و عمل به وظایف بندگی است. بِرّ پدر به فرزندان، تربیت و تأمین آنان و برآوردن نیازهایشان و بِرّ فرزند به پدر، خدمت، خضوع و رحمت است. و بِرّ در سخن گفتن، راستگویی و در عبادت، منطبق بودن آن با شرایط ویژه، عبادت است وی اطلاق "بَرّ" بر قطعه‌های زمین و "بُرّ" بر گندم را نیز از همین باب می‌داند . برخی نیز جامع‌ترین معنای بِرّ را "خیر" دانسته‌اند. با اینکه این دو واژه (بِرّ و خیر) مترادف نیستند؛ زیرا بِرّ، خیری است که با "قصد" و "توجه" توأم باشد، ولی در خیر، "قصد" شرط نیست، بلکه گاهی با "سهو" همراه است؛ از این‌رو "خیر" معنایی عام دارد.

شأن نزول

در مورد شأن نزول آیه، نقل است که هنگامی که قبله از سمت بیت المقدس به سمت کعبه متحول شد، مناقشه‌های بسیاری میان مسلمانان، یهود و نصارا درگرفت. بیشتر یهود و نصارا روی کردن به جانب معین، هنگام نماز را یگانه راه اطاعت معرفی می‌کردند. به گمان یهود، نیکویی این بود که رو به مغرب نماز گزارند و نصارا بر این باور بودند که نیکویی، نماز خواندن رو به مشرق است. بحث درباره نسخ قبله پیشین به درازا کشید به طوری که گویی طاعت خداوند فقط در جهت نماز خواندن خلاصه می‌شود؛ خداوند با نزول این آیه، نظر ایشان را رد نموده و فرمود: برّ آن چیزی است که ما آن را بیان می‌کنیم.

چیستی و مصادیقِ برّ

در مورد چیستی و مصادیقِ برّ، سخن بسیار گفته‌اند؛ مثلاً گزارش شده که از رسول خدا(ص) سه مرتبه پرسیدند: ایمان چیست؟ آن حضرت در پاسخ، آیه برّ را تلاوت فرمود، اما طبرسی آن را عبارت از راستی، ایمان و تقوا می‌داند. از امام علی(ع) آورده‌اند:"خوشرویی را اولین بِرّ و نیکویی است"؛ و برترین برّ را آن نیکی می‌داند که به اهل آن برسد و در جایی دیگر اهل آن را "اَبرار" می‌خواند. امام باقر(ع) پنهان داشتن نیازمندی و کتمان صدقه و پوشاندن درد و رنج و مصیبت را گنجهای بِرّ می‌داند. نیز در حدیثی سخاوت، خوش کلامی و صبر بر آزارها، درهای برّ شمرده شده است. برخی هم، تمامی طاعات و عبادات و اعمال خیر را برّ دانسته‌اند.

به عبارت جامع‌تر، اهم مصادیق برّ در آیه لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ - که مفصل‌ترین تعریف برّ و بیان خصوصیات و اجزاء آن است - در شئون سه‌گانه انسان، تبیین و فهرست شده است:

1. اعتقادات: ایمان به خدا، معاد، فرشتگان، کتاب‌های آسمانی و پیامبران؛
2. عمل به احکام: بخشیدن مال در عینِ دوست داشتنِ آن به خویشاوندان، یتیمان، بینوایان، در راه ماندگان، خواهندگان و در راهِ آزاد کردن بردگان، برپا داشتن نماز و پرداختن زکات؛
3. اخلاق: وفای به عهد و شکیبایی در سختی‌ها و زیان‌ها و هنگام جنگ، صداقت، پرهیزکاری و پرواپیشگی که در آیه يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ نیز بیان شده است.

برخی مفسران می‌گویند منظور از آیه این است که بِرّ فقط نماز خواندن به جهت خاصی نیست، بلکه برّ، خصالی است که برای شما بیان می‌کنیم. نیز ممکن است گفته شود: در عبارت لَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ابهام وجود دارد، زیرا لفظ الْبِرَّ معنای فعلی دارد (نیکی کردن) و مَن اسم است. پس چگونه فعل می‌تواند انسان باشد؟ پاسخ آن است که تأویل اصلی آیه این گونه است: لَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ یا: "لَكِنَّ الْبِرَّ كمن آمن" همان‌گونه که عرب اسم را در جای معنای فعلی می‌گذارد که به آن مشهور است، مثلاً می‌گوید: الجودُ حاتَم، یعنی الجودُ جودُ حاتَم. همچنین گفته‌اند که منظور از الْبِرَّ، "البارّ" یا "ذَا البِرّ" است.

علامه طباطبایی معتقد است که قرآن در مقام تعریف بِرّ (نیکوکاری) از تعریف مزبور عدول کرده و به جای آن بَرّ (نیکوکار) را تعریف و وصف می‌کند و این به آن معناست که مفهومِ خالی از مصداق و حقیقت، اثر و فضیلتی ندارد. قرآن، مقام‌ها و حالت‌ها را با تعریف صاحبان آنها روشن می‌سازد و به تبیین مفهوم صِرف بسنده نمی‌کند. شاید بتوان گفت قرآن با روش یاد شده به این نکته اشاره می‌کند که نیکوکاری با جان نیکوکار آمیخته شده؛ به گونه‌ای که عامل و عمل متحد گردیده‌اند.

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «آیه بِرّ»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. خراسانی، علی، مقاله «آیات نام‌دار»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱