رساله حقوق امام سجاد: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '</div> <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">' به '</div>') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
از [[امام علی بن الحسین]]{{ع}}، غیر از [[صحیفه سجادیه]]، آثار ارزشمند دیگری در [[میراث مکتوب]] [[شیعه]] وجود دارد. این آثار در قالب [[دعا]] و [[مناجات]]، و همچنین [[روایات]] کوتاه و بلند، گنجینه‌ای گران‌بها و منبعی غنی در [[شناخت معارف دینی]] به شمار می‌رود. [[رساله حقوق]]، [[دعای ابوحمزه ثمالی]]، [[مناجات خمس عشر]]، [[زیارت امین‌الله]] و [[خطبه امام سجاد در شام]] از جمله این [[معارف]] ارجمند است | از [[امام علی بن الحسین]]{{ع}}، غیر از [[صحیفه سجادیه]]، آثار ارزشمند دیگری در [[میراث مکتوب]] [[شیعه]] وجود دارد. این آثار در قالب [[دعا]] و [[مناجات]]، و همچنین [[روایات]] کوتاه و بلند، گنجینه‌ای گران‌بها و منبعی غنی در [[شناخت معارف دینی]] به شمار می‌رود. [[رساله حقوق]]، [[دعای ابوحمزه ثمالی]]، [[مناجات خمس عشر]]، [[زیارت امین‌الله]] و [[خطبه امام سجاد در شام]] از جمله این [[معارف]] ارجمند است<ref>[[فضل‌الله خالقیان|خالقیان، فضل‌الله]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۲۶.</ref>. | ||
==رساله حقوق== | ==رساله حقوق== | ||
این رساله [[شریف]] که به منزله درسنامه [[اخلاقی]] [[انسان]] [[مؤمن]] در حوزه [[روابط فردی]] و [[اجتماعی]]، در نسبت با [[خدا]]، خویشتن و دیگر چیزهاست دربردارنده ۵۱ [[حق]] است که هرکدام از این [[حقوق]] تکالیفی را بر عهده انسان می‌نهد. این حقوق به شرح زیر فهرست می‌شود<ref>شرح نراقی، فهرست مطالب.</ref>: | این رساله [[شریف]] که به منزله درسنامه [[اخلاقی]] [[انسان]] [[مؤمن]] در حوزه [[روابط فردی]] و [[اجتماعی]]، در نسبت با [[خدا]]، خویشتن و دیگر چیزهاست دربردارنده ۵۱ [[حق]] است که هرکدام از این [[حقوق]] تکالیفی را بر عهده انسان می‌نهد. این حقوق به شرح زیر فهرست می‌شود<ref>شرح نراقی، فهرست مطالب.</ref>: | ||
۱. حق خدا؛ ۲. حق نفس؛ ۳. حق [[زبان]]؛ ۴. حق گوش؛ ۵. حق چشم؛ ۶. حق پا؛ ۷. حق دست؛ ۸. حق شکم؛ ۹. حق عورت؛ ۱۰. حق [[نماز]]؛ ۱۱. حق [[روزه]]؛ ۱۲ و ۱۳. حق [[حج]] و [[قربانی]]؛ ۱۴. [[حق صدقه]]؛ ۱۵. [[حق حاکم]]؛ ۱۶. حق استاد و [[آموزگار]]؛ ۱۷، ۱۸؛ ۱۹ و ۲۰. [[حق مالک]]، برده، [[مولی]] و [[بنده]]؛ ۲۱. حق [[رعیت]] ([[مردم]])؛ ۲۲. حق [[شاگرد]]؛ ۲۳. حق [[همسر]]؛ ۲۴ و ۲۵. حق [[مادر]] و [[پدر]]؛ ۲۶. [[حق فرزند]]؛ ۲۷. حق [[برادر]]؛ ۲۸. حق احسان‌کننده؛ ۲۹. حق [[مؤذن]]؛ ۳۰. حق [[امام جماعت]]؛ ۳۱. [[حق همنشین]]؛ ۳۲. [[حق همسایه]]؛ ۳۳ و ۳۴. حق [[دوست]] و همراه: ۳۵. حق [[شریک]]؛ ۳۶. حق [[مال]]؛ ۳۷. حق طلبکار؛ ۳۸ و ۳۹. حق مدعی و مدعی علیه؛ ۴۰ و ۴۱. حق مشورت‌کننده و [[مشاور]]؛ ۴۲ و ۴۳. حق نصیحت‌خواه و نصیحت‌کننده؛ ۴۴. حق بزرگ‌سالان: ۴۵. حق خردسالان؛ ۴۶ و ۴۷. حق [[سائل]] و [[مسئول]]؛ ۴۸. حق خوشحال‌کننده؛ ۴۹. حق کسی که به تو [[بدی]] کرده ([[دشمن]])؛ ۵۰. [[حق]] هم‌کیشان و ۵۱. حق [[اقلیت‌های دینی]]. | ۱. حق خدا؛ ۲. حق نفس؛ ۳. حق [[زبان]]؛ ۴. حق گوش؛ ۵. حق چشم؛ ۶. حق پا؛ ۷. حق دست؛ ۸. حق شکم؛ ۹. حق عورت؛ ۱۰. حق [[نماز]]؛ ۱۱. حق [[روزه]]؛ ۱۲ و ۱۳. حق [[حج]] و [[قربانی]]؛ ۱۴. [[حق صدقه]]؛ ۱۵. [[حق حاکم]]؛ ۱۶. حق استاد و [[آموزگار]]؛ ۱۷، ۱۸؛ ۱۹ و ۲۰. [[حق مالک]]، برده، [[مولی]] و [[بنده]]؛ ۲۱. حق [[رعیت]] ([[مردم]])؛ ۲۲. حق [[شاگرد]]؛ ۲۳. حق [[همسر]]؛ ۲۴ و ۲۵. حق [[مادر]] و [[پدر]]؛ ۲۶. [[حق فرزند]]؛ ۲۷. حق [[برادر]]؛ ۲۸. حق احسان‌کننده؛ ۲۹. حق [[مؤذن]]؛ ۳۰. حق [[امام جماعت]]؛ ۳۱. [[حق همنشین]]؛ ۳۲. [[حق همسایه]]؛ ۳۳ و ۳۴. حق [[دوست]] و همراه: ۳۵. حق [[شریک]]؛ ۳۶. حق [[مال]]؛ ۳۷. حق طلبکار؛ ۳۸ و ۳۹. حق مدعی و مدعی علیه؛ ۴۰ و ۴۱. حق مشورت‌کننده و [[مشاور]]؛ ۴۲ و ۴۳. حق نصیحت‌خواه و نصیحت‌کننده؛ ۴۴. حق بزرگ‌سالان: ۴۵. حق خردسالان؛ ۴۶ و ۴۷. حق [[سائل]] و [[مسئول]]؛ ۴۸. حق خوشحال‌کننده؛ ۴۹. حق کسی که به تو [[بدی]] کرده ([[دشمن]])؛ ۵۰. [[حق]] هم‌کیشان و ۵۱. حق [[اقلیت‌های دینی]]. | ||
این رساله در منابع متقدم ذکر شده است. [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۲ ه) در دو کتاب خود "[[خصال (کتاب)|خصال]]" و "[[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]" آن را [[نقل]] کرده است. همچنین [[ابن‌شعبه حرانی]]، از علمای [[قرن چهارم هجری]]، در [[کتاب]] [[ارزشمند]] "[[تحف العقول عن آل الرسول (کتاب)|تحف العقول عن آل الرسول]]" در بخشی که به [[سخنان امام سجاد]]{{ع}} اختصاص داده این رساله را نقل کرده است<ref>بر اساس روایت تحف این حقوق بالغ بر ۵۰ حق است و در انتهای این روایت می‌خوانیم: {{متن حدیث|فَهَذِهِ خَمْسُونَ حَقّاً مُحِيطاً بِكَ لَا تَخْرُجْ مِنْهَا فِي حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ يَجِبُ عَلَيْكَ رِعَايَتُهَا وَ الْعَمَلُ فِي تَأْدِيَتِهَا}}؛ این پنجاه حق برعهده تو است که در هیچ شرایطی نمی‌توانی از آنها جدا شوی (و آنها را نادیده بگیری)، رعایت این حقوق و تلاش برای ادای حق لازم است بر تو لازم است.</ref>. | این رساله در منابع متقدم ذکر شده است. [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۲ ه) در دو کتاب خود "[[خصال (کتاب)|خصال]]" و "[[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]]" آن را [[نقل]] کرده است. همچنین [[ابن‌شعبه حرانی]]، از علمای [[قرن چهارم هجری]]، در [[کتاب]] [[ارزشمند]] "[[تحف العقول عن آل الرسول (کتاب)|تحف العقول عن آل الرسول]]" در بخشی که به [[سخنان امام سجاد]]{{ع}} اختصاص داده این رساله را نقل کرده است<ref>بر اساس روایت تحف این حقوق بالغ بر ۵۰ حق است و در انتهای این روایت می‌خوانیم: {{متن حدیث|فَهَذِهِ خَمْسُونَ حَقّاً مُحِيطاً بِكَ لَا تَخْرُجْ مِنْهَا فِي حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ يَجِبُ عَلَيْكَ رِعَايَتُهَا وَ الْعَمَلُ فِي تَأْدِيَتِهَا}}؛ این پنجاه حق برعهده تو است که در هیچ شرایطی نمی‌توانی از آنها جدا شوی (و آنها را نادیده بگیری)، رعایت این حقوق و تلاش برای ادای حق لازم است بر تو لازم است.</ref>. | ||
این رساله علاوه بر [[فارسی]] به زبان‌های گوناگون همچون مالایی، تایلندی، تاجیکی، ارمنی، [[هندی]] و صربی ترجمه شده است. تمامی این ترجمه‌ها به توسط معاونت امور بین‌الملل [[مجمع جهانی اهل‌بیت]]{{عم}} صورت گرفته است. همچنین شروح متعددی به [[زبان فارسی]] و [[عربی]] بر این رساله نگاشته شده است. از آن جمله است: [[آیینه حقوق (کتاب)|آیینه حقوق]]: [[حقوق از دیدگاه امام سجاد (کتاب)|حقوق از دیدگاه امام سجاد]]{{ع}}، تألیف [[قدرت‌الله مشایخی]]؛ [[رساله حقوق امام سجاد (کتاب)|رساله حقوق امام سجاد]]{{ع}}، شرح [[علی محمد حیدری نراقی]]؛ [[حقوق اخلاق بر اساس رساله الحقوق امام سجاد (کتاب)|حقوق اخلاق بر اساس رساله الحقوق امام سجاد]]{{ع}} و ۱۵۰ نکته آموزنده و سازنده اثر [[علی مشفق‌پور طالقانی]]؛ [[تأملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین (کتاب)|تأملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین]]{{ع}} اثر [[محمد تقی المدرسی]] و [[تفصیل الحقوق (کتاب)|تفصیل الحقوق]]، شرح [[روایی]] علی رساله الحقوق للامام السجاد{{ع}}، تألیف [[محمد حسین الرمی الطبسی]] | این رساله علاوه بر [[فارسی]] به زبان‌های گوناگون همچون مالایی، تایلندی، تاجیکی، ارمنی، [[هندی]] و صربی ترجمه شده است. تمامی این ترجمه‌ها به توسط معاونت امور بین‌الملل [[مجمع جهانی اهل‌بیت]]{{عم}} صورت گرفته است. همچنین شروح متعددی به [[زبان فارسی]] و [[عربی]] بر این رساله نگاشته شده است. از آن جمله است: [[آیینه حقوق (کتاب)|آیینه حقوق]]: [[حقوق از دیدگاه امام سجاد (کتاب)|حقوق از دیدگاه امام سجاد]]{{ع}}، تألیف [[قدرت‌الله مشایخی]]؛ [[رساله حقوق امام سجاد (کتاب)|رساله حقوق امام سجاد]]{{ع}}، شرح [[علی محمد حیدری نراقی]]؛ [[حقوق اخلاق بر اساس رساله الحقوق امام سجاد (کتاب)|حقوق اخلاق بر اساس رساله الحقوق امام سجاد]]{{ع}} و ۱۵۰ نکته آموزنده و سازنده اثر [[علی مشفق‌پور طالقانی]]؛ [[تأملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین (کتاب)|تأملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین]]{{ع}} اثر [[محمد تقی المدرسی]] و [[تفصیل الحقوق (کتاب)|تفصیل الحقوق]]، شرح [[روایی]] علی رساله الحقوق للامام السجاد{{ع}}، تألیف [[محمد حسین الرمی الطبسی]]<ref>[[فضل‌الله خالقیان|خالقیان، فضل‌الله]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۲۲۶.</ref>. | ||
==نمونه‌ای از حقوق== | ==نمونه‌ای از حقوق== | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۹: | ||
==سند رساله== | ==سند رساله== | ||
[[سند]] [[صدوق]] به [[رسالۀ حقوق امام سجاد]]{{ع}} چنین است: {{عربی|جعفر بن محمد بن مسرور، عن الحسين بن محمد بن عامر، عن عمّة عبدالله بن عامر، عن محمد بن ابي عمير، عن عبدالرحمن بن محمد، عن الفضل بن اسماعيل، عن اسماعيل بن الفضل الهاشمي، عن أبي‌حمزة الثمالي ثابت بن دينار، عن سيد العابدين علي بن الحسين عليه و علی آبائه افضل صلوات المصلين}}. | |||
[[وثاقت]] رواة بعد از [[ابن ابی عمیر]]، ثابت است، یا به توثیق خاص؛ نظیر: [[ابوحمزۀ ثمالی]] و [[اسماعیل بن الفضل هاشمی]]، یا به توثیق عام؛ نظیر: [[عبدالرحمن بن محمد]] و [[فضل بن اسماعیل]] که مشمول [[شهادت]] شیخ بر [[وثاقت]] من یروی عنهم المشایخ الثلاثة هستند. [[ابن ابی عمیر]] نیز که در جلالت [[شأن]] و علوّ مرتبه، فوق حد [[وثاقت]] است و [[راویان]] از [[ابن ابی عمیر]] نیز همگی ثابت الوثاقه‌اند؛ اما [[حسین بن محمد بن عامر]] یا [[عمران]] و نیز عموی او [[عبدالله بن عامر]] یا [[عمران]] که از اکابر اشاعرۀ قمیین و از ثقات اجلّاء و کبار علمای شیعه‌اند، [[وثاقت]] آنها مسلّم است؛ اما [[جعفر بن محمد مسرور]]، از [[مشایخ]] [[صدوق]] است و [[صدوق]] کراراً بر او "ترضّی" کرده است و در جای خود توضیح دادهایم که "ترضّی" [[صدوق]] بر [[مشایخ]] خود، نهتنها [[شهادت]] بر [[وثاقت]] است، بلکه بیش از [[وثاقت]] را می‌رساند؛ زیرا مقصود از "ترضّی" [[صدوق]]، ظاهراً انطباق آیۀ کریمۀ {{متن قرآن|رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ}}<ref>«خداوند از آنان خشنود است و آنان از خداوند خشنودند» سوره مائده، آیه ۱۱۹.</ref> است که بیش از [[وثاقت]] را می‌رساند. | |||
بنابراین، [[سند]] رسالۀ الحقوق [[روایت]] شده از [[امام سجاد]]{{ع}} صحیح و تام و بلااشکال است<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام]]، ج۱، | بنابراین، [[سند]] رسالۀ الحقوق [[روایت]] شده از [[امام سجاد]]{{ع}} صحیح و تام و بلااشکال است<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام]]، ج۱، ص۳۱-۴۲.</ref>. | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
نسخهٔ ۳ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۴۳
مقدمه
از امام علی بن الحسین(ع)، غیر از صحیفه سجادیه، آثار ارزشمند دیگری در میراث مکتوب شیعه وجود دارد. این آثار در قالب دعا و مناجات، و همچنین روایات کوتاه و بلند، گنجینه‌ای گران‌بها و منبعی غنی در شناخت معارف دینی به شمار می‌رود. رساله حقوق، دعای ابوحمزه ثمالی، مناجات خمس عشر، زیارت امین‌الله و خطبه امام سجاد در شام از جمله این معارف ارجمند است[۱].
رساله حقوق
این رساله شریف که به منزله درسنامه اخلاقی انسان مؤمن در حوزه روابط فردی و اجتماعی، در نسبت با خدا، خویشتن و دیگر چیزهاست دربردارنده ۵۱ حق است که هرکدام از این حقوق تکالیفی را بر عهده انسان می‌نهد. این حقوق به شرح زیر فهرست می‌شود[۲]:
۱. حق خدا؛ ۲. حق نفس؛ ۳. حق زبان؛ ۴. حق گوش؛ ۵. حق چشم؛ ۶. حق پا؛ ۷. حق دست؛ ۸. حق شکم؛ ۹. حق عورت؛ ۱۰. حق نماز؛ ۱۱. حق روزه؛ ۱۲ و ۱۳. حق حج و قربانی؛ ۱۴. حق صدقه؛ ۱۵. حق حاکم؛ ۱۶. حق استاد و آموزگار؛ ۱۷، ۱۸؛ ۱۹ و ۲۰. حق مالک، برده، مولی و بنده؛ ۲۱. حق رعیت (مردم)؛ ۲۲. حق شاگرد؛ ۲۳. حق همسر؛ ۲۴ و ۲۵. حق مادر و پدر؛ ۲۶. حق فرزند؛ ۲۷. حق برادر؛ ۲۸. حق احسان‌کننده؛ ۲۹. حق مؤذن؛ ۳۰. حق امام جماعت؛ ۳۱. حق همنشین؛ ۳۲. حق همسایه؛ ۳۳ و ۳۴. حق دوست و همراه: ۳۵. حق شریک؛ ۳۶. حق مال؛ ۳۷. حق طلبکار؛ ۳۸ و ۳۹. حق مدعی و مدعی علیه؛ ۴۰ و ۴۱. حق مشورت‌کننده و مشاور؛ ۴۲ و ۴۳. حق نصیحت‌خواه و نصیحت‌کننده؛ ۴۴. حق بزرگ‌سالان: ۴۵. حق خردسالان؛ ۴۶ و ۴۷. حق سائل و مسئول؛ ۴۸. حق خوشحال‌کننده؛ ۴۹. حق کسی که به تو بدی کرده (دشمن)؛ ۵۰. حق هم‌کیشان و ۵۱. حق اقلیت‌های دینی.
این رساله در منابع متقدم ذکر شده است. شیخ صدوق (م ۳۸۲ ه) در دو کتاب خود "خصال" و "من لایحضره الفقیه" آن را نقل کرده است. همچنین ابن‌شعبه حرانی، از علمای قرن چهارم هجری، در کتاب ارزشمند "تحف العقول عن آل الرسول" در بخشی که به سخنان امام سجاد(ع) اختصاص داده این رساله را نقل کرده است[۳].
این رساله علاوه بر فارسی به زبان‌های گوناگون همچون مالایی، تایلندی، تاجیکی، ارمنی، هندی و صربی ترجمه شده است. تمامی این ترجمه‌ها به توسط معاونت امور بین‌الملل مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) صورت گرفته است. همچنین شروح متعددی به زبان فارسی و عربی بر این رساله نگاشته شده است. از آن جمله است: آیینه حقوق: حقوق از دیدگاه امام سجاد(ع)، تألیف قدرت‌الله مشایخی؛ رساله حقوق امام سجاد(ع)، شرح علی محمد حیدری نراقی؛ حقوق اخلاق بر اساس رساله الحقوق امام سجاد(ع) و ۱۵۰ نکته آموزنده و سازنده اثر علی مشفق‌پور طالقانی؛ تأملات فی رساله الحقوق للامام علی بن الحسین(ع) اثر محمد تقی المدرسی و تفصیل الحقوق، شرح روایی علی رساله الحقوق للامام السجاد(ع)، تألیف محمد حسین الرمی الطبسی[۴].
نمونه‌ای از حقوق
امام سجاد(ع) در این رساله در مورد حق خدا می‌فرماید: «فَأَمَّا حَقُّ اللَّهِ الْأَكْبَرُ فَإِنَّكَ تَعْبُدُهُ لَا تُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً...»؛ اما حق بزرگ‌تر خداوند آن است که او را بپرستی و چیزی را شریک او قرار ندهی و اگر از روی اخلاص چنین کنی، خدا بر خود مقرر کرده کار دنیا و آخرت تو را به عهده گیرد و آنچه را دوست می‌داری برایت نگه دارد[۵].[۶]
سند رساله
سند صدوق به رسالۀ حقوق امام سجاد(ع) چنین است: جعفر بن محمد بن مسرور، عن الحسين بن محمد بن عامر، عن عمّة عبدالله بن عامر، عن محمد بن ابي عمير، عن عبدالرحمن بن محمد، عن الفضل بن اسماعيل، عن اسماعيل بن الفضل الهاشمي، عن أبي‌حمزة الثمالي ثابت بن دينار، عن سيد العابدين علي بن الحسين عليه و علی آبائه افضل صلوات المصلين.
وثاقت رواة بعد از ابن ابی عمیر، ثابت است، یا به توثیق خاص؛ نظیر: ابوحمزۀ ثمالی و اسماعیل بن الفضل هاشمی، یا به توثیق عام؛ نظیر: عبدالرحمن بن محمد و فضل بن اسماعیل که مشمول شهادت شیخ بر وثاقت من یروی عنهم المشایخ الثلاثة هستند. ابن ابی عمیر نیز که در جلالت شأن و علوّ مرتبه، فوق حد وثاقت است و راویان از ابن ابی عمیر نیز همگی ثابت الوثاقه‌اند؛ اما حسین بن محمد بن عامر یا عمران و نیز عموی او عبدالله بن عامر یا عمران که از اکابر اشاعرۀ قمیین و از ثقات اجلّاء و کبار علمای شیعه‌اند، وثاقت آنها مسلّم است؛ اما جعفر بن محمد مسرور، از مشایخ صدوق است و صدوق کراراً بر او "ترضّی" کرده است و در جای خود توضیح دادهایم که "ترضّی" صدوق بر مشایخ خود، نهتنها شهادت بر وثاقت است، بلکه بیش از وثاقت را می‌رساند؛ زیرا مقصود از "ترضّی" صدوق، ظاهراً انطباق آیۀ کریمۀ ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾[۷] است که بیش از وثاقت را می‌رساند.
بنابراین، سند رسالۀ الحقوق روایت شده از امام سجاد(ع) صحیح و تام و بلااشکال است[۸].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۲۶.
- ↑ شرح نراقی، فهرست مطالب.
- ↑ بر اساس روایت تحف این حقوق بالغ بر ۵۰ حق است و در انتهای این روایت می‌خوانیم: «فَهَذِهِ خَمْسُونَ حَقّاً مُحِيطاً بِكَ لَا تَخْرُجْ مِنْهَا فِي حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ يَجِبُ عَلَيْكَ رِعَايَتُهَا وَ الْعَمَلُ فِي تَأْدِيَتِهَا»؛ این پنجاه حق برعهده تو است که در هیچ شرایطی نمی‌توانی از آنها جدا شوی (و آنها را نادیده بگیری)، رعایت این حقوق و تلاش برای ادای حق لازم است بر تو لازم است.
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۲۶.
- ↑ شرح نراقی، ص۲۵.
- ↑ خالقیان، فضل‌الله، مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۲۷.
- ↑ «خداوند از آنان خشنود است و آنان از خداوند خشنودند» سوره مائده، آیه ۱۱۹.
- ↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۱، ص۳۱-۴۲.