جهاد دفاعی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهاد دفاعی است. جهاد دفاعی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهاد دفاعی در قرآن - جهاد دفاعی در فقه اسلامی - جهاد دفاعی در فقه سیاسی - جهاد دفاعی در معارف و سیره علوی - جهاد دفاعی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جهاد گاهی صرفاً جنبه دفاعی دارد؛ یعنی تنها برای دفاع از سرزمین، جان، آبرو و اموال مسلمانان در برابر هجوم معاندان صورت می‌گیرد. این نوع جهاد را جهاد دفاعی یا تدافعی می‌نامند که در برخی آیات مطرح شده است: وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ، وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ.

جهاد دفاعی و اهداف آن از دیدگاه قرآن

اهداف جهاد دفاعی از دیدگاه قرآن مبین شرایط مشروعیت و نیز بیانگر ماهیت انسان‌دوستانه آن است، بر این اساس:

۱. قرآن دفاع را حق مشروع در برابر ظلم و تجاوز و تبهکاری می‌داند و جنگ را به عنوان یک وسیله دفاع تجویز می‌کند. أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ * الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ. ولی با وجود توصیه و تأکید در استفاده از حق مشروع دفاع، اسلام از زیاده روی و تجاوز از حدود این حق منع می‌کند. وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ.

۲. گروه‌هایی را که نه منطق و نه پیمان، مانع از شیوه خصمانه‌شان نمی‌شود، متجاوز تلقی می‌کند و درباره این گونه متجاوزان، جنگ تدافعی را چنین دستور می‌دهد. فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ. سپس در پایان چنین فرمان به ظاهر تندی، برای نشان دادن ماهیت انسانی دفاع، توصیه می‌کند: فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

٣. در برابر آنها که به جنگ با خدا و راه خدا برخاسته‌اند و فساد در زمین و تبهکاری را شیوه خود قرار داده‌اند، چنین توصیه می‌فرماید: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ.

۴. در مورد پیمان‌شکنی و پیمان‌شکنان که آنها را متجاوزی ماجراجو و شایسته سرکوب می‌شمارد، می‌فرماید: أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ.

۵. سران و سردمداران تجاوز به حریم آزادی تفکر انسانی و همکاران شیطان را به جنگ فرامی خواند. فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا.

۶. پیشوایان کفر و استکبار، قدرت‌های سلطه جو و ابرقدرت‌ها که جز به ظلم و فساد و منافع خود نمی‌اندیشند و به هیچ پیمانی و تعهدی احترام نمی‌گذارند و بدان پایبند نیستند را به مبارزه می‌طلبد: فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ. قرآن در پیکار، ابراز خوشبختی می‌کند که هرگاه نیروهای مؤمن، صادقانه بر علیه اینان، به جنگ تدافعی دست بزنند، آنها را مجبور خواهند کرد که از سلطه‌جویی و خودکامگی و زیر پا گذاشتن تعهدهای خود و پایمال کردن حقوق انسان‌ها و سوء استفاده از نیروها و امکانات مردمی در مسیر اهداف شوم خود دست بردارند؛

۷. مدعیان پیروی از کتاب‌های آسمانی (یهودیان، مسیحیان، زردشتیان) که نه حاضر به تسلیم در برابر منطق و عقلند و نه حدود و قانون خدا را مراعات می‌کنند و با وجود ادعایشان، خدا و دین حق را گردن نمی‌نهند و زندگی و همزیستی توأم با تفاهم با مسلمانان را هم رد می‌کنند، متجاوزانی هستند که اسلام در برابر آنها به جنگ تدافعی متوسل می‌شود، تا حداقل پیمان‌های دوجانبه شرافتمندانه‌ای را بپذیرند. قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ.

۸. در مواردی که مسلمانان در معرض خطر حمله و تهدیدهای جدی قرار گرفته باشند که اگر جلوگیری نکنند، غافلگیر خواهند شد. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ.

۹. گروه و جبهه‌های درگیر جنگ با دیگران که مرتکب تجاوز و ظلم می‌شوند و جنگ افروزان و زورگویانی که به اتکای قدرت بر علیه ملت‌ها و گروه‌های دیگر می‌تازند. اسلام با اعلان جنگ به متجاوزان زورگو از حق کشورها و ملت‌ها و گروه‌هایی که مورد تهاجم و تجاوز قرار گرفته‌اند دفاع می‌کند. وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ. در آغاز آیه، گرچه اعلان جنگ در مورد دو کشور و یا دو ملت و یا دو گروه مسلمانی که یکی متجاوز است، بیان شده، ولی کلیت فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ نشانگر عمومیت قانون، نسبت به هر گروهی است که در صحنه جنگ به دیگری ستم و تجاوز روا می‌دارد؛

۱۰. در مورد تحریکات و توطئه‌ها و زمینه‌سازی آشوب‎های داخلی و اغتشاش‌ها و ایجاد تفرقه و فتنه که عاملان آن متجاوز و دشمن در حال جنگ تلقی شده‌اند، و جهاد تدافعی در مقابل آنان اجتناب‌ناپذیر می‌شود. يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا. به جز مواردی که در زمینه جهاد تدافعی بیان شد، اسلام انگیزه‌های دیگری را نیز به عنوان مجوز منطقی برای اعلان جهاد معرفی می‌کند که به نام جهاد تهاجمی و رهایی‌بخش، از دیدگاه قرآن بررسی می‌شود. اما در آغاز باید به این نکته توجه کافی مبذول داشت که قرآن - در همان حال که جنگ ابتدایی را در مواردی تجویز می‌کند -شیوه مسلمانان مجاهد و رزمنده و پرهیزکارانی را که پرچم پیکار رهایی‌بخش را به دوش می‌کشند، مورد ستایش قرار می‌دهد.

منابع

1. رضوی، سید عباس، مقاله «جهاد»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰
2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱